[PDF] Prace OSW / CES Studies. Kazachstan: regionalny przyk ad sukcesu Kazakhstan: the regional success story OSW

1 OÂRODEK STUDIÓW WSCHODNICH Centre for Eastern Studies Prace OSW / CES Studies P R A C E OSW CES Kazachsta...

O ÂRODEK S TUDIÓW W SCHODNICH Centre for Eastern Studies Prace OSW / CES Studies

P R A C E

Kazachstan: regionalny przyk∏ad sukcesu

OSW CES

Kazakhstan: the regional success story

Tad˝ykistan: czas próby

Tajikistan: the trial period

Uzbekistan:

STUDIES

najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej? Uzbekistan: The major source of instability in Central Asia?

n u m b e r

n u m e r

Warszawa paêdziernik 2004 / Warsaw October 2004

© Copyright by OÊrodek Studiów Wschodnich © Copyright by Centre for Eastern Studies Redaktor serii / Series editor Anna ¸abuszewska Opracowanie graficzne / Graphic design Dorota Nowacka T∏umaczenie / Translation Izabela Zygmunt, Ilona Duchnowicz

Wydawca / Publisher OÊrodek Studiów Wschodnich Centre for Eastern Studies ul. Koszykowa 6 a Warszawa / Warsaw, Poland tel./phone + 48 /22/ 525 80 00 fax: +48 /22/ 629 87 99 Seria „Prace OSW” zawiera materia∏y analityczne przygotowane w OÊrodku Studiów Wschodnich The “CES Studies” series contains analytical materials prepared at the Centre for Eastern Studies Materia∏y analityczne OSW mo˝na przeczytaç na stronie www.osw.waw.pl Tam równie˝ znaleêç mo˝na wi´cej informacji o OÊrodku Studiów Wschodnich The Centre’s analytical materials can be found on the Internet at www. osw.waw.pl More information about the Centre for Eastern Studies is available at the same web address ISSN 1642-4484

Spis treÊci / Contents Kazachstan: regionalny przyk∏ad sukcesu / 5 Anna Wo∏owska

Tad˝ykistan: czas próby / 17 Krzysztof Strachota

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej? / 28 Grzegorz Zasada

Kazakhstan: the regional success story / 45 Anna Wo∏owska

Tajikistan: the trial period / 57 Krzysztof Strachota

Uzbekistan: The major source of instability in Central Asia? / 68 Grzegorz Zasada

Tezy

Kazachstan: regionalny przyk∏ad sukcesu

Sytuacja polityczna kraju, przez spo∏ecznoÊç mi´dzynarodowà oceniana krytycznie, w kontekÊcie regionalnym wypada korzystnie – dzi´ki silnej pozycji prezydent Nursu∏tan Nazarbajew w pe∏ni kontroluje sytuacj´ w kraju, jego dzia∏ania sà przewidywalne, co zwi´ksza poczucie stabilnoÊci i bezpieczeƒstwa obywateli. Z tej perspektywy dla ogromnej wi´kszoÊci mieszkaƒców Kazachstanu ograniczanie swobód demokratycznych nie ma wi´kszego znaczenia.

Anna Wo∏owska

Wst´p Jeszcze kilka lat temu pozycja Kazachstanu jako regionalnego lidera nie by∏a oczywista. Od momentu powstania niepodleg∏ych republik w Azji Centralnej trwa∏a rywalizacja o prymat mi´dzy Kazachstanem a Uzbekistanem, b´dàca w du˝ym stopniu efektem przywódczych ambicji prezydentów Nursu∏tana Nazarbajewa i Islama Karimowa. O ile Uzbekistan preferuje model przywództwa oparty na hegemonii politycznej i militarnej, o tyle Kazachstan stawia na rozwój gospodarczy. Jednak Kazachstan równie˝ w sferze militarnej zdo∏a∏ przeÊcignàç Uzbekistan1. Obecnie posiada on najwi´kszà i najlepiej uzbrojonà armi´ w regionie i to zarówno w kategoriach bezwzgl´dnych, jak i jej potencja∏u bojowego.

Prace

OSW

Pozycj´ regionalnego lidera przemian Kazachstan zawdzi´cza konsekwentnej polityce reform ostatniej dekady, której prowadzenie zdecydowanie u∏atwia∏a stabilna sytuacja wewn´trzna i mi´dzynarodowa tego kraju oraz panujàcy w nim system polityczny okreÊlany mianem „aksamitnego autorytaryzmu”. Sukces Kazachstanu nie by∏by jednak mo˝liwy, gdyby nie jego potencja∏ gospodarczy oraz sprzyjajàca koniunktura na rynkach Êwiatowych.

Kazachstan: regionalny przyk∏ad sukcesu

Rozwój ekonomiczny Kazachstanu nie ma analogii w ˝adnym z paƒstw Azji Centralnej. W odró˝nieniu od innych bogatych w zasoby naturalne krajów regionu Kazachstan zdo∏a∏ wykorzystaç swój potencja∏ gospodarczy w sposób, który przynoszàc wymierne korzyÊci ju˝ teraz, tworzy jednoczeÊnie perspektywy dalszego d∏ugotrwa∏ego wzrostu gospodarczego.

Kazachstan: regionalny przyk∏ad sukcesu

Zwi´kszajàce si´ dochody z eksportu surowców energetycznych, rosnàcy PKB oraz najwy˝szy wÊród krajów WNP poziom inwestycji zagranicznych w po∏àczeniu z przyj´tà strategià rozwoju gospodarczego spowodowa∏y, ˝e w ciàgu ostatnich pi´ciu lat Kazachstan wypracowa∏ sobie pozycj´ niekwestionowanego lidera przemian gospodarczych w ca∏ym regionie. JednoczeÊnie nale˝y podkreÊliç, ˝e równie˝ sytuacja polityczna kraju, choç daleka od idea∏u, pozytywnie wyró˝nia go na tle pozosta∏ych paƒstw Azji Centralnej. Za imponujàcym tempem przemian gospodarczych nie nadà˝ajà reformy polityczne. Je˝eli powsta∏y dysonans pomi´dzy sytuacjà gospodarczà i politycznà kraju nie zostanie zniwelowany, w d∏u˝szej perspektywie mo˝e staç si´ hamulcem dalszego rozwoju gospodarczego kraju.

I. Sukces gospodarczy Kazachstanu Przyk∏ad Kazachstanu pokazuje, ˝e podj´cie wysi∏ku reformowania systemu gospodarczego mo˝e z czasem zaczàç przynosiç wymierne korzyÊci. Osiàgni´cia ostatnich kilku lat (datà prze∏omowà sta∏ si´ rok 2000, który potwierdzi∏, ˝e kazachstaƒska gospodarka jest na tyle silna, ˝e nie zaszkodzi∏ jej kryzys rosyjski) nie pozostawiajà wàtpliwoÊci – to w∏aÊnie Kazachstan zaczà∏ wyznaczaç model i kierunek przemian gospodarczych w Kirgistanie i Tad˝ykistanie. Oba te paƒstwa swoje projekty legislacyjne dotyczàce kwestii gospodarczych wzorujà w∏aÊnie na ustawodawstwie kazachstaƒskim.

1. Wskaêniki ekonomiczne – potwierdzenie osiàgni´ç gospodarczych Zasoby surowców energetycznych Kazachstanu oraz realizowana strategia rozwoju powodujà, ˝e kraj ten ma najwy˝szy spoÊród krajów WNP poziom inwestycji zagranicznych, wielkoÊç produktu krajowego brutto stale roÊnie, podwy˝sza si´ poziom ˝ycia spo∏eczeƒstwa. W 2000 r., siedem lat przed wyznaczonym terminem, Kazachstan zdo∏a∏ sp∏aciç zaciàgni´te w Mi´dzynarodowym Funduszu Walutowym po˝yczki. W rezultacie Fundusz zamknà∏ swoje biu-

Prace

ro w Astanie, stwierdziwszy, ˝e dalsza pomoc nie b´dzie potrzebna. Na poczàtku 2002 r. Departament Handlu USA przyzna∏ Kazachstanowi status kraju o gospodarce rynkowej, a amerykaƒska administracja rozwa˝a mo˝liwoÊç rezygnacji z pomocy gospodarczej, uznajàc, ˝e przesta∏a ona byç niezb´dna. W 2001 r. inflacja w Kazachstanie spad∏a do 6,4% i utrzymuje si´ na takim poziomie do tej pory2. PKB od pi´ciu lat stale roÊnie (w ubieg∏ym roku zamiast przewidywanych 7,3% odnotowano wzrost na poziomie 9,2%)3, PKB per capita w 2002 r. wynosi∏ 1649 USD (by∏ pi´ciokrotnie wy˝szy ni˝ PKB Kirgistanu czy Uzbekistanu)4. BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne sà najwy˝sze spoÊród wszystkich krajów WNP (dane za rok 2002 mówià o sumie 564 USD per capita5), a ich wzrost, zgodnie z przewidywaniami na najbli˝sze lata, powinien si´ utrzymaç na poziomie 6–7%, co gwarantuje dalszy szybki wzrost PKB i dochodów paƒstwa.

2. Sprzyjajàcy klimat inwestycyjny W porównaniu z innymi paƒstwami Azji Centralnej klimat inwestycyjny w Kazachstanie jest wyjàtkowo korzystny, co znajduje potwierdzenie w poziomie inwestycji zagranicznych w kraju. Biurokracja (koniecznoÊç otrzymywania niezliczonych zezwoleƒ i licencji) oraz wszechobecna korupcja zdecydowanie utrudniajà dzia∏alnoÊç inwestycyjnà, jednak ze wzgl´du na wysokoÊç stawki, o jakà toczy si´ gra, nie odstraszajà inwestorów. W latach 90. w∏adze Kazachstanu zdawa∏y sobie spraw´, ˝e zwi´kszenie wydobycia i eksportu surowców energetycznych nie b´dzie mo˝liwe bez przyciàgni´cia do kraju pot´˝nych inwestycji zagranicznych. Stara∏y si´ zatem stworzyç maksymalnie atrakcyjne warunki inwestycyjne. Wielkie kontrakty z komercyjnego punktu widzenia nie zawsze by∏y korzystne dla Kazachstanu. Dzi´ki temu jednak uda∏o si´ przyciàgnàç zagraniczny kapita∏. Wraz z nap∏ywem inwestycji i rozwojem sektora wydobywczego rozpocz´to starania majàce na celu wzmocnienie pozycji udzia∏owców kazachstaƒskich. W ciàgu ostatnich dwóch lat próby te zdecydowanie przybra∏y na sile. Wprowadzono m.in. zmiany w kodeksie podatkowym oraz w ustawie o zasobach i u˝ytkownikach zasobów naturalnych. Przepisy sà cz´sto

OSW

3. Kazachstan – cel migracji regionalnych W ciàgu ostatnich lat zdecydowanie poprawia si´ saldo migracyjne Kazachstanu7. Mo˝na to uznaç za jeden z symptomów poprawy sytuacji w kraju. Fenomenem na skal´ regionu jest reemigracja Rosjan do Kazachstanu, którzy kilka lat wczeÊniej zdecydowali si´ na wyjazd do Rosji, a tak˝e Kazachów dotychczas mieszkajàcych poza granicami Kazachstanu. W latach 2000–2002, wed∏ug oficjalnych danych, dwukrotnie wzros∏a imigracja z Uzbekistanu (z 12,8 tys. do 24,6)8. Poniewa˝ imigranci zarobkowi przebywajà tutaj nielegalnie, nale˝y przypuszczaç, ˝e w rzeczywistoÊci liczby te sà wielokrotnie wy˝sze. Sukcesy gospodarcze Kazachstanu powodujà, ˝e kraj ten postrzegany jest jako atrakcyjny cel migracji zarobkowych i to zarówno sezonowych, jak i w coraz wi´kszym stopniu, sta∏ych. Dotyczy to przede wszystkim biedniejszych po∏udniowych sàsiadów Kazachstanu – Kirgizów i Uzbeków (g∏ównym celem tad˝yckiej emigracji zarobkowej pozostaje Rosja). Wed∏ug doniesieƒ prasowych ka˝dej

Prace

II. G∏ówne przyczyny sukcesu gospodarczego 1. Potencja∏ gospodarczy kraju Sukces gospodarczy Kazachstanu nie by∏by mo˝liwy, gdyby nie potencja∏ gospodarczy tego kraju. JednoczeÊnie przyk∏ad krajów sàsiedzkich – bogatych w gaz Turkmenistanu i Uzbekistanu – pokazuje, ˝e posiadanie potencja∏u gospodarczego nie jest warunkiem wystarczajàcym rozwoju ekonomicznego. G∏ówne bogactwo Kazachstanu to zasoby surowców energetycznych – najwi´ksze zarówno potwierdzone, jak i przewidywane zasoby ropy naftowej w regionie. Zdecydowana wi´kszoÊç z∏ó˝ kazachstaƒskiej ropy naftowej znajduje si´ na szelfie Morza Kaspijskiego. Porównuje si´ je ze z∏o˝ami Stanów Zjednoczonych lub Morza Pó∏nocnego, choç cz´Êç specjalistów jest przekonana, ˝e wielkoÊç kazachstaƒskich zasobów jest znacznie wi´ksza. W 2003 r. Kazachstan produkowa∏ 51 mln ton ropy naftowej, zajmujàc pod tym wzgl´dem drugie (po Rosji) miejsce wÊród paƒstw powsta∏ych po rozpadzie ZSRR. W regionie kaspijskim Kazachstan jest i pozostanie g∏ównym eksporterem tego surowca. W ciàgu ostatnich 10 lat produkcja ropy w Kazachstanie wzros∏a ponaddwukrotnie, co pozwala∏o na wzrost eksportu tego surowca i choç dotychczas wielkoÊç kazachstaƒskiego eksportu nie mia∏a wi´kszego znaczenia w skali Êwiatowej, jednak w ciàgu najbli˝szej dekady sytuacja ta mo˝e ulec zasadniczej zmianie. Podstaw´ do prognoz dotyczàcych skokowego wzrostu wydobycia i eksportu ropy naftowej w najbli˝szych latach stanowià: poziom inwestycji zagranicznych w sektor wydobywczy i infrastruktur´ transportowà, stopieƒ realizacji poszczególnych projektów, a przede wszystkim – wysokie ceny ropy na rynkach Êwiatowych.

OSW

Niezale˝nie od wprowadzanych zmian klimat inwestycyjny w Kazachstanie pozostaje w regionie bezkonkurencyjny. W roku 2002 odnotowano wprawdzie spadek poziomu inwestycji (nieca∏e 11%), wszystko wskazuje jednak, ˝e by∏a to jedynie oznaka chwilowego zniech´cenia, a prognozy na najbli˝sze lata sà optymistyczne.

jesieni w kazachstaƒskim obwodzie po∏udniowym pracy sezonowej szuka 200 tys. nielegalnych imigrantów9. Kazachstan pozostaje dla swoich sàsiadów atrakcyjnym rynkiem pracy i nic nie wskazuje na to, by sytuacja ta mia∏a si´ w najbli˝szym czasie zmieniç.

Kazachstan: regionalny przyk∏ad sukcesu

niejednoznaczne, co utrudnia dzia∏alnoÊç inwestorom. Stosunkowo niedawno powsta∏ projekt przepisu, wed∏ug którego preferencje w przetargach majà mieç firmy krajowe, nawet w przypadku kiedy proponowana przez nie cena b´dzie wy˝sza od cen oferowanych przez firmy zagraniczne (do 20%). Wprowadzono tak˝e obowiàzek zatrudniania przez inwestorów kazachstaƒskich podwykonawców i specjalistów, a KazMunaiGaz (kazachstaƒskie paƒstwowe przedsi´biorstwo naftowo-gazowe) ma mieç 50%, czy te˝ – jak twierdzà inne êród∏a – 51% udzia∏ów w ka˝dym nowym projekcie inwestycyjnym. Pojawiajà si´ równie˝ informacje o próbach renegocjacji umów podpisanych przez firmy zagraniczne6. Nasilenie si´ tego typu dzia∏aƒ przez inwestorów zagranicznych zosta∏o odebrane jako pogorszenie klimatu inwestycyjnego.

Kazachstan: regionalny przyk∏ad sukcesu

JednoczeÊnie Kazachstan posiada bogate z∏o˝a rud ˝elaza i innych metali, których wydobycie i eksport jest drugim, po dochodach naftowych, êród∏em wp∏ywów bud˝etowych. Kraj jest te˝ liczàcym si´ w regionie producentem zbó˝. Jednak znaczenie innych sektorów gospodarki pozostaje niewielkie – o tempie rozwoju gospodarczego kraju decyduje sektor naftowy. Poniewa˝ w najbli˝szych latach przewidywany jest jego dalszy wzrost, prognozy rozwoju gospodarczego sà optymistyczne. Rosnàca zale˝noÊç ca∏ej gospodarki od produkcji ropy naftowej (i w mniejszym stopniu od metalurgii) b´dzie jednak stanowiç najpowa˝niejsze wyzwanie dla polityki gospodarczej w∏adz oraz najwi´kszy czynnik ryzyka w d∏ugoterminowych prognozach rozwoju.

2. Polityka ekonomiczna w∏adz 2.1. Reformy Kazachstan ma zdecydowanie dobrà polityk´ kadrowà w sferze gospodarczej. Rozpocz´ta w po∏owie lat 90. konsekwentna polityka reform prowadzona jest przez specjalistów, cz´sto ludzi wykszta∏conych na Zachodzie oraz konsultantów zagranicznych. Przeprowadzono reform´ systemu bankowego, dzi´ki której kazachstaƒskie banki sta∏y si´ najbardziej wiarygodne w regionie10. Obecnie w Kazachstanie dzia∏ajà 34 banki, z których ponad po∏owa to banki kazachstaƒskie. Korzystanie z us∏ug bankowych staje si´ coraz bardziej popularne. Narodowy Bank Kazachstanu, opierajàc si´ na doÊwiadczeniach norweskiego Banku Centralnego, w 2001 r. utworzy∏ Fundusz Narodowy, w ramach którego gromadzone sà Êrodki stabilizacyjne i oszcz´dnoÊciowe. Do Funduszu przekazywane sà nadwy˝ki z dochodów naftowych, gdy cena ropy utrzymuje si´ na poziomie powy˝ej 19 USD za bary∏k´. W przypadku spadku cen ropy poni˝ej tego poziomu oszcz´dnoÊci zgromadzone w Funduszu majà zasiliç bud˝et paƒstwa. Obecnie Fundusz dysponuje ok. 3,7 mld USD11. Ârodki zgromadzone w ramach Funduszu sà inwestowane na rynkach zagranicznych. Korzystajàc ze wsparcia Mi´dzynarodowego Funduszu Walutowego Kazachstan zreformowa∏ system podatkowy. Przeprowadzono prywatyzacj´ ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw, rozpocz´to równie˝ proces prywatyzacji du˝ych przed-

Prace

si´biorstw naftowych i gazowych, do którego dopuszczono inwestorów zagranicznych. W rezultacie poziom bezpoÊrednich inwestycji zagranicznych, mimo spadku w porównaniu z rokiem 2001, w ciàgu ostatnich dwóch lat utrzymywa∏ si´ powy˝ej 4 mld USD, z czego 3 mld USD to inwestycje w sektor naftowy12. W czerwcu 2003 r. wszed∏ w ˝ycie kodeks ziemski, który przewiduje mo˝liwoÊç prywatyzacji ziemi, co w za∏o˝eniu ma stymulowaç wzrost produkcji rolnej. Przy wspó∏pracy z Bankiem Âwiatowym przeprowadzono równie˝ reform´ systemu emerytalnego – nast´puje przejÊcie od systemu solidarnoÊciowego do akumulacyjnego, choç jest to proces trudny i d∏ugotrwa∏y. Obecnie w Kazachstanie dzia∏a 16 niepaƒstwowych funduszy emerytalnych, do których pracodawcy zobowiàzani sà teoretycznie odprowadzaç 10% zarobków pracowników. W zwiàzku z brakiem odpowiednich mechanizmów kontroli obowiàzek ten jest cz´sto zaniedbywany. W marcu br. Rada Polityki Gospodarczej podj´∏a równie˝ decyzj´ o prywatyzacji Paƒstwowego Funduszu Emerytalnego do koƒca bie˝àcego roku. JednoczeÊnie w∏adze majà ÊwiadomoÊç niebezpiecznej zale˝noÊci ca∏ej gospodarki od sektora naftowego i podejmujà kroki majàce uchroniç kraj przed konsekwencjami tej dysproporcji. W przyj´tej strategii rozwoju Kazachstan 2030 i planie rozwojowym do 2015 roku zak∏ada si´ rozwój innych ga∏´zi gospodarki poza wydobywczà, przede wszystkim przetwórstwa surowców. Na razie programy te majà jednak przede wszystkim charakter deklaratywny, brak jest konkretnych propozycji zmian oraz dowodów ich wdra˝ania czy prognoz skutecznoÊci. 2.2. Autorytaryzm jako czynnik sprzyjajàcy liberalizacji gospodarki W przeciwieƒstwie do Uzbekistanu czy Turkmenistanu, gdzie autorytarne w∏adze dà˝à do umocnienia monopolu paƒstwa w kluczowych sektorach gospodarki, Kazachstan przyjà∏ ca∏kowicie odmienny, liberalny model gospodarczy, co system autorytarny, paradoksalnie, u∏atwi∏. Âwiadomà decyzjà prezydenta by∏o uznanie za priorytetowà transformacj´ gospodarczà z odsuni´ciem reform politycznych na nieokreÊlonà przysz∏oÊç. Dzi´ki kontroli nad ca∏ym systemem

OSW

Autorytarne w∏adze w Kazachstanie nie tylko zainicjowa∏y przemiany gospodarcze, lecz sta∏y si´ równie˝ gwarantem stabilnoÊci kraju. Fakt, i˝ w Kazachstanie od czasu uzyskania przez ten

Prace

III. Zagro˝enia dla rozwoju gospodarczego Kazachstanu G∏ówne potencjalne zagro˝enia rozwoju gospodarczego Kazachstanu tkwià w samym systemie ekonomicznym (ca∏kowita zale˝noÊç kazachstaƒskiej gospodarki od sektora naftowego czy dysonans pomi´dzy rozwojem gospodarczym i politycznym kraju), obecnie nie sà jednak w stanie go zahamowaç.

1. Uzale˝nienie gospodarki od przemys∏u naftowego Niemal ca∏kowita zale˝noÊç kazachstaƒskiej gospodarki od sektora naftowego jest podstawowym zagro˝eniem dla dalszego rozwoju Kazachstanu. Dotychczas, mimo podejmowanych wysi∏ków, w∏adze nie zdo∏a∏y doprowadziç do rozwoju innych, poza zwiàzanà z przemys∏em naftowym, ga∏´zi gospodarki. Zgodnie z za∏o˝eniami rzàdowego programu rozwoju, poziom produkcji ropy naftowej ma w ciàgu najbli˝szych szeÊciu lat zwi´kszyç si´ dwukrotnie. Najprawdopodobniej oznaczaç b´dzie to dalszy wzrost dominujàcej roli przemys∏u wydobywczego, tendencji utrzymujàcej si´ w Kazachstanie co najmniej od szeÊciu lat – od 1998 r. udzia∏ sektora naftowego w PKB wzrós∏ z 7% do 17% w 2002 r.; do sektora naftowo-gazowego trafia obecnie 71% wszystkich inwestycji, a eksport ropy i gazu stanowi ponad 50% ca∏ego eksportu13. W rezultacie, mimo i˝ gospodarka Kazachstanu jest obecnie mniej ni˝ kilka

OSW

kraj niepodleg∏oÊci nie dochodzi∏o do ˝adnych powa˝niejszych napi´ç czy zamieszek, nie ma analogii w regionie (specyficzna sytuacja pod tym wzgl´dem wyst´puje w Turkmenistanie). Poczucie stabilnoÊci i bezpieczeƒstwa jest czynnikiem sprzyjajàcym rozwojowi gospodarczemu. Inwestorzy zagraniczni opowiadajà si´ za stabilnoÊcià politycznà, która zwi´ksza gwarancje realizacji zawartych kontraktów, co staje si´ kolejnym argumentem za odsuwaniem procesu przemian politycznych na plan dalszy. W ten sposób autorytarny system sprawowania w∏adzy paradoksalnie sprzyja liberalizacji gospodarki. Kazachstan: regionalny przyk∏ad sukcesu

politycznym w∏adze nie napotyka∏y wi´kszego oporu podczas wdra˝ania niepopularnych reform. Parlament ma w Kazachstanie charakter fasadowy, wi´c przeprowadzenie projektów rzàdowych przez obie jego izby nie jest rzeczà trudnà. Zaakceptowane przez parlament ustawy sà nast´pnie sygnowane przez ich inicjatora. W ten sposób prezydent nie tylko otrzymuje formalne poparcie dla swoich decyzji, lecz – równie˝ dzi´ki obowiàzujàcym procedurom – w przypadku ustaw szczególnie kontrowersyjnych ma szans´ si´ z nich wycofaç. Mo˝e to zrobiç, nak∏adajàc na dany projekt weto bàdê odsy∏ajàc go do rozpatrzenia przez Trybuna∏ Konstytucyjny. Mimo ˝e Trybuna∏ w Kazachstanie nie jest instancjà niezawis∏à i powszechne jest przekonanie spo∏eczne, ˝e podejmowane przez niego decyzje sà konsultowane z prezydentem – Nursu∏tan Nazarbajew ma zwyczaj odwo∏ywaç si´ do jego decyzji, co nast´pnie jest wykorzystywane w celu tworzenia wizerunku prezydenta demokraty przede wszystkim na potrzeby opinii mi´dzynarodowej. Jako przyk∏ad tego typu dzia∏aƒ mo˝e pos∏u˝yç sposób, w jaki w ubieg∏ym roku zosta∏ wprowadzony w ˝ycie kontrowersyjny kodeks ziemski. Deputowani zg∏osili tyle poprawek do projektu rzàdowego, ˝e ówczesny szef rzàdu Imangali Tasmagambetow, chcàc przeforsowaç w∏asnà wersj´ kodeksu, zmuszony by∏ zarzàdziç g∏osowanie nad wotum zaufania dla swojego gabinetu. Poparcie, które w wyniku g∏osowania otrzyma∏, oznacza∏o, ˝e projekt rzàdowy zosta∏ automatycznie zatwierdzony i by móg∏ wejÊç w ˝ycie, wymaga∏ jedynie podpisu prezydenta. Niezadowolenie spo∏eczne wywo∏ane perspektywà ostatecznego zatwierdzenia projektu forsowanego przez premiera i prezydenta, którego skutki mia∏y dotknàç przede wszystkim mieszkaƒców wsi, a wi´c co najmniej 40% spo∏eczeƒstwa, sta∏o si´ najprawdopodobniej przyczynà dymisji szefa rzàdu i przekazania przez prezydenta kodeksu ziemskiego do rozpatrzenia przez Trybuna∏ Konstytucyjny. Dzi´ki temu posuni´ciu Nursu∏tan Nazarbajew móg∏, zachowujàc twarz, zgodziç si´ na wprowadzenie cz´Êci ze zg∏aszanych przez parlament poprawek.

Kazachstan: regionalny przyk∏ad sukcesu

lat temu nara˝ona na ewentualne skutki gwa∏townego pogorszenia si´ koniunktury na rynkach Êwiatowych; spadek cen ropy (poni˝ej 15 USD za bary∏k´) i gazu, czy te˝ nieoczekiwane utrudnienia eksportowe mogà zachwiaç pozycj´ tego kraju. Rosnàce przychody z przemys∏u wydobywczego, pomimo podejmowanych prób, nie przek∏adajà si´ na rozwój pozosta∏ych ga∏´zi kazachstaƒskiej gospodarki. Kazachstaƒskie z∏o˝a naftowe sà oddalone od mi´dzynarodowych rynków, a infrastruktura wydobywczo-transportowa, niemal w ca∏oÊci odziedziczona po czasach radzieckich, jest niewystarczajàca i przestarza∏a. W chwili obecnej do dyspozycji pozostajà sieci rurociàgów rosyjskich, co sprawia, ˝e Rosja utrzymuje monopol nad infrastrukturà przesy∏owà i transportem ropy naftowej z Kazachstanu. Prezydent Kazachstanu Nursu∏tan Nazarbajew wielokrotnie deklarowa∏ si´ jako zwolennik dywersyfikacji dróg tranzytu ropy, jednak, jak si´ ocenia, inne trasy przesy∏u stworzà Kazachstanowi alternatyw´ dla tranzytu przez Rosj´ dopiero w perspektywie 6–10 lat.

2. Dysonans pomi´dzy rozwojem gospodarczym i politycznym W ciàgu ostatnich lat w uchodzàcym niegdyÊ za lidera przemian demokratycznych w Azji Centralnej Kazachstanie nastàpi∏o zdecydowane pogorszenie sytuacji politycznej, przy jednoczesnym gwa∏townym rozwoju gospodarczym tego kraju. Podczas gdy liberalizacja kazachstaƒskiej gospodarki post´powa∏a, system polityczny tego kraju prze˝ywa∏ zastój. Obecnie nastàpi∏ moment, w którym narastajàcy dysonans pomi´dzy rozwojem gospodarczym i politycznym wydaje si´ nie do utrzymania na d∏u˝szà met´. Autorytarny system sprawowania w∏adzy u∏atwia∏ forsowanie niepopularnych reform, dzi´ki czemu mo˝liwy sta∏ si´ rozwój gospodarczy kraju. Obecnie dalszy rozwój wydaje si´ niemo˝liwy bez przeprowadzenia reform politycznych. Dzi´ki gwa∏townemu wzrostowi gospodarczemu w Kazachstanie mo˝liwe by∏o „nasycenie elit”, a poprzez to ukszta∏towanie si´ nowej grupy spo∏ecznej – ludzi stosunkowo m∏odych, dobrze wykszta∏conych i bogatych, którym kontakty zagraniczne oraz w∏asne obserwacje z wyjazdów umo˝liwiajà

Prace

zobiektywizowanà ocen´ sytuacji w kraju. Potrafià oni myÊleç w perspektywie d∏ugoterminowej i zdajà sobie spraw´, ˝e nawet dla tych, którzy nie zamierzajà anga˝owaç si´ w dzia∏alnoÊç politycznà, ograniczenia wolnoÊci politycznych sà zdecydowanie ucià˝liwe. Brak przejrzystoÊci struktur w∏adzy, istnienie nieformalnych grup wp∏ywów, powszechna biurokracja i korupcja, ograniczony dost´p do informacji sprawia, ˝e poczucie koniecznoÊci zmian staje si´ coraz bardziej powszechne. Równie˝ prezydent ma ÊwiadomoÊç, ˝e reformy polityczne sà nie do unikni´cia, co jednak nie oznacza, ˝e jest gotowy je rozpoczàç.

3. Korupcja Korupcja jest w Kazachstanie zjawiskiem systemowym, niezwykle ucià˝liwym elementem ˝ycia codziennego. Dotyka ona nie tylko sfery urz´dniczej, ale tak˝e przedstawicieli policji podatkowej, s∏u˝b celnych oraz systemu sàdownictwa, w zwiàzku z czym wi´kszoÊç mieszkaƒców Kazachstanu stara si´ unikaç jakichkolwiek kontaktów z przedstawicielami s∏u˝b porzàdkowych, a sytuacje konfliktowe w miar´ mo˝liwoÊci rozwiàzywaç bez odwo∏ywania si´ do sàdu. Korupcja staje si´ w ostatnich latach powa˝nym zagro˝eniem dla systemu edukacji – wiadomo, ˝e na bazarach mo˝na kupiç dyplom dowolnej wy˝szej uczelni. Du˝e pole do nadu˝yç stwarza sam model gospodarczy Kazachstanu z dominujàcà rolà sektora naftowego, do którego dost´p jest ograniczony ca∏à masà przepisów biurokratycznych. Przedstawiciele w∏adz sprawujàcy nadzór nad wykorzystywaniem zasobów naftowych mogà ulec pokusie ∏atwego wzbogacenia si´ w∏aÊnie poprzez mo˝liwoÊç decydowania o losie poszczególnych inwestorów14. Czynnikiem stymulujàcym dzia∏ania korupcyjne jest te˝ niewàtpliwie istnienie pot´˝nej szarej strefy. Wed∏ug szacunków ekspertów mi´dzynarodowych zjawisko to osiàga poziom 22–34% PKB15. W 1998 r. Kazachstan przyjà∏ ustaw´ antykorupcyjnà, w 2002 r. przystàpi∏ do wspieranego przez Azjatycki Bank Rozwoju (ADB) i Organizacj´ Wspó∏pracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) Planu Antykorupcyjnego. Posuni´cia te mia∏y jednak charakter czysto deklaratywny, a ujawnienie

OSW

IV. Sytuacja polityczna kraju 1. Wspó∏praca z Rosjà i Zachodem Pozycja Kazachstanu na arenie mi´dzynarodowej jest stosunkowo silna i stabilna, sytuacja polityczna pozytywnie wyró˝nia ten kraj na tle pozosta∏ych paƒstw Azji Centralnej. Paƒstwo od poczàtku prowadzi bardzo ostro˝nà polityk´ równowa˝enia wp∏ywów Rosji, USA i Chin, jednoczeÊnie rywalizujàc z Uzbekistanem o prymat w regionie. Tradycyjnie rosyjski kierunek polityki zagranicznej nale˝y do priorytetowych dla dyplomacji kazachstaƒskiej. Kazachstan jest jedynym paƒstwem Azji Centralnej graniczàcym z Federacjà Rosyjskà, zamieszkuje w nim te˝ najwi´ksza wÊród paƒstw WNP mniejszoÊç rosyjska. Przez terytorium Federacji Rosyjskiej transportowana jest przyt∏aczajàca wi´kszoÊç kazachstaƒskiej ropy naftowej. Ponadto mi´dzy obydwoma paƒstwami zachowa∏y si´ bardzo silne powiàzania gospodarcze

Prace

OSW

z czasów ZSRR. Stosunki Astany z Moskwà mo˝na okreÊliç jako poprawne. Oprócz uczestnictwa obu paƒstw w regionalnych inicjatywach gospodarczych wa˝ne sà tak˝e zwiàzki polityczno-militarne. Kazachstan jest aktywnym uczestnikiem regionalnych organizacji wspó∏pracy wojskowej i lojalnym wobec Rosji uczestnikiem Organizacji Uk∏adu o Bezpieczeƒstwie Zbiorowym. Jest to w du˝ej mierze wynik czystej kalkulacji – wspó∏praca wojskowa z Rosjà daje gwarancje tanich remontów sprz´tu, szkoleƒ oraz dostaw uzbrojenia po cenach wewnàtrzrosyjskich. Jako jedyny kraj w regionie Kazachstan czerpie wymierne korzyÊci z rosyjskiej obecnoÊci wojskowej na swoim terytorium. Za dzier˝aw´ najwi´kszej rosyjskiej bazy wojskowej poza terytorium Federacji Rosyjskiej – kosmodromu Bajkonur – Moskwa p∏aci 115 mln USD rocznie. Blisko wspó∏pracujàc z Rosjà Kazachstan jest jednak w stanie zacieÊniaç wspó∏prac´ wojskowà z Zachodem, przede wszystkim z USA, nawet gdy stoi to w sprzecznoÊci z interesami rosyjskimi. Reforma kazachstaƒskiej armii zosta∏a cz´Êciowo przeprowadzona na wzór amerykaƒski – z doÊwiadczeƒ amerykaƒskich korzystano podczas tworzenia kazachstaƒskiej doktryny wojskowej oraz tworzenia programu zmian strukturalnych w armii. W oparciu o standardy natowskie, przy pomocy amerykaƒskiej, sformowany zosta∏ kazachstaƒski batalion pokojowy KAZBAT. Mimo protestów Moskwy Astana zdecydowa∏a si´ utworzyç flot´ na Morzu Kaspijskim w∏aÊnie z pomocà Amerykanów. Do wyraênego zacieÊnienia wspó∏pracy z USA, zarówno na poziomie politycznym, jak i wojskowym, dosz∏o po 11 wrzeÊnia 2001 r. Kazachstan jako jedyny kraj Azji Centralnej wys∏a∏ swoich ˝o∏nierzy do Iraku. Ich obecnoÊç, choç z punktu widzenia militarnego nieistotna (wys∏ano dwadzieÊcia kilka osób), ma znaczenie symboliczne – bardziej proamerykaƒski Uzbekistan nie wys∏a∏ swoich ˝o∏nierzy do Iraku. JednoczeÊnie w uchodzàcych za priorytetowe w kazachstaƒskiej polityce zagranicznej kwestiach gospodarczych do istotnych zmian nie dosz∏o. Waszyngtonowi zale˝y na przystàpieniu Kazachstanu do forsowanego przez siebie projektu tranzytu przez Kaukaz Po∏udniowy (rurociàg Baku–Tbilisi–Ceyhan), co pomog∏oby zmniejszyç uzale˝nienie od ropy z Zatoki Perskiej, a jed-

Kazachstan: regionalny przyk∏ad sukcesu

w 1999 r. skandalu korupcyjnego, którego g∏ównymi bohaterami sà osoby zajmujàce najwy˝sze stanowiska w paƒstwie, jedynie umocni∏o spo∏eczne przekonanie, ˝e ∏apówki biorà wszyscy. Sprawa tzw. Kazakhgate (najg∏oÊniejszego skandalu korupcyjnego w Kazachstanie) od pi´ciu lat nie zosta∏a wyjaÊniona – w 1999 r. media zachodnie ujawni∏y istnienie w szwajcarskich bankach tajnych kont prezydenta Nazarbajewa, które zosta∏y odkryte przy okazji prowadzenia Êledztwa w sprawie Jamesa Giffena, podejrzewanego o przekazywanie kazachstaƒskim urz´dnikom ∏apówek od zachodnich firm naftowych. Giffen by∏ doradcà prezydenta Nazarbajewa i poÊredniczy∏ m.in. w wykupieniu przez spó∏k´ Chevron po∏owy udzia∏ów w kazachstaƒskim z∏o˝u Tengiz. Przez kolejne trzy lata w∏adze Kazachstanu zaprzecza∏y istnieniu kont. Ostatecznie w 2002 r. ich istnienie niespodziewanie potwierdzi∏ ówczesny premier Imangali Tasmagambetow, który zapewni∏ jednoczeÊnie, ˝e by∏y one wykorzystywane na cele paƒstwowe, a nie prywatne. W ciàgu najbli˝szych miesi´cy ma zapaÊç wyrok w sprawie Giffena i wówczas oka˝e si´, czy zarzuty pod adresem prezydenta Nazarbajewa by∏y uzasadnione.

Kazachstan: regionalny przyk∏ad sukcesu

noczeÊnie umo˝liwi∏oby szerszy dost´p kazachstaƒskiej ropy na rynki Êwiatowe oraz prze∏amanie istniejàcego obecnie monopolu Rosji na tranzyt kazachstaƒskiej ropy. Jednak Kazachstan – liczàc si´ z pozycjà Rosji w regionie i szukajàc najkorzystniejszych rozwiàzaƒ – zajmuje wyczekujàcà pozycj´. Deklaruje poparcie dla projektu BTC, ale nie anga˝uje si´ w jego realizacj´. W ostatnim czasie zacieÊnia równie˝ wspó∏prac´ z drugim ze swoich pot´˝nych sàsiadów – Chinami. Do 2010 roku ma zostaç zakoƒczona budowa rurociàgu do Chin, którego przepustowoÊç ma byç nast´pnie zwi´kszana. JednoczeÊnie nieustajàce naciski Zachodu (tak krajów europejskich, jak i USA), by Kazachstan zaprzesta∏ ∏amania zasad demokratycznych, powodujà reakcj´ odwrotnà od zamierzonej – sprzyjajà zbli˝eniu Astany i Moskwy, która nie zg∏asza zastrze˝eƒ do sposobu sprawowania w∏adzy przez Nursu∏tana Nazarbajewa. Ostatnim jaskrawym przyk∏adem funkcjonowania tego mechanizmu by∏o podpisanie, razem z siedmioma innymi krajami WNP, zainicjowanego przez Moskw´ oÊwiadczenia krytykujàcego Organizacj´ Bezpieczeƒstwa i Wspó∏pracy w Europie za trosk´ o przestrzeganie praw cz∏owieka i standardów demokratycznych w regionie kosztem kwestii gospodarczych i bezpieczeƒstwa. Sygnatariusze dokumentu twierdzà, ˝e dzia∏alnoÊç organizacji jest upolityczniona, nie uwzgl´dnia specyfiki paƒstw i nies∏usznie krytykuje ich w∏adze.

2. Wspó∏praca regionalna Wspó∏praca regionalna w Azji Centralnej ogranicza si´ do sfery formalnej – sk∏adania deklaracji i podpisywania porozumieƒ. W rzeczywistoÊci brakuje realnej woli dzia∏ania oraz niezb´dnego dla rozwoju wspó∏pracy wzajemnego zaufania wÊród najbli˝szych sàsiadów. Jedynie polityka bilateralna przynosi pewne efekty. Kazachstan od po∏owy lat 90. podejmowa∏ inicjatywy majàce na celu wspó∏prac´ regionalnà w w´˝szym i przez to bardziej efektywnym ni˝ WNP gronie, jednak dzia∏ania Astany w tym kierunku nie przynios∏y oczekiwanych rezultatów. NieskutecznoÊç dzia∏aƒ integracyjnych wydaje si´ doÊç ∏atwa do wyt∏umaczenia – nie sposób doprowadziç do integracji gospodarczej

Prace

paƒstw o zasadniczo odmiennych systemach ekonomicznych. Elity polityczne poszczególnych paƒstw, stawiajàc swoje interesy ponad interesem kraju, tym bardziej nie sà w stanie myÊleç w kategoriach interesów regionalnych. Przyk∏adem znakomicie obrazujàcym ten problem jest kwestia wody w Azji Centralnej. Kolejne kryzysy, zimà gro˝àce zalaniem cz´Êci Uzbekistanu i Kazachstanu, a latem brakiem odpowiedniej iloÊci wody niezb´dnej do nawadniania pól w obu tych krajach, pokazujà nie tylko nieskutecznoÊç dotychczasowych rozwiàzaƒ w kwestii zarzàdzania zasobami wodnymi regionu, lecz równie˝ brak woli realnej wspó∏pracy (nawet w sytuacji zagro˝enia) oraz ca∏kowity brak wzajemnego zaufania wÊród najbli˝szych sàsiadów. Ogromnà rol´ w Azji Centralnej odgrywajà osobiste stosunki ∏àczàce prezydentów, które w wi´kszoÊci przypadków nie sà najlepsze, a które majà bezpoÊrednie prze∏o˝enie na stosunki mi´dzy krajami. W krajach, które uzyska∏y niepodleg∏oÊç zaledwie kilkanaÊcie lat temu, integracja odbierana jest jako proces ograniczajàcy suwerennoÊç, co byç mo˝e jest kolejnà przyczynà, dla której zapewnienia o woli integracji pozostajà w sferze deklaracji. Zdecydowanie bardziej efektywne od wspó∏pracy multilateralnej sà porozumienia dwustronne. Dzi´ki takim rozwiàzaniom w∏adzom Kazachstanu udawa∏o si´ m.in. dotychczas nie dopuÊciç do eskalacji potencjalnych konfliktów granicznych. Wprawdzie proces demarkacji granicy nie zosta∏ zakoƒczony i regularnie dochodzi na tym tle do napi´ç, nigdy nie przerodzi∏y si´ one jednak w powa˝niejszy konflikt. Najwi´cej incydentów ma miejsce na granicy Kazachstanu i Uzbekistanu. Pogranicznicy uzbeccy w sytuacji naruszania granicy czy te˝ niedope∏nienia przepisów formalnych przez obywateli Kazachstanu, regularnie u˝ywajà broni, co niejednokrotnie prowadzi do ofiar Êmiertelnych. Istnieje powa˝na obawa, ˝e wbrew nadziejom wiàzanym z zakoƒczeniem procesu delimitacji, mo˝e ono jedynie zmniejszyç napi´cie w regionie granicznym, nie wyeliminuje jednak tego typu incydentów. Wspó∏praca graniczna z pozosta∏ymi sàsiadami uk∏ada si´ znacznie lepiej.

OSW

W Kazachstanie zjawiskiem powszechnym jest personifikowanie w∏adzy – wszelkie sukcesy odbierane sà jako osobiste zas∏ugi prezydenta, Nursu∏tan Nazarbajew uwa˝any jest za autora kazachstaƒskiej drogi reform. Wybrany przez niego kierunek przynosi efekty, a to sprawia, ˝e mimo k∏opotów zwiàzanych m.in. ze skandalem korupcyjnym, prezydent cieszy si´ ogromnym zaufaniem spo∏ecznym. Równie˝ ÊwiadomoÊç rozwoju sytuacji w krajach sàsiednich pomaga obywatelom Kazachstanu doceniç wzgl´dnà stabilnoÊç i poczucie bezpieczeƒstwa. Wp∏yw skandalu korupcyjnego na pozycj´ prezydenta Nazarbajewa w kraju jest niewielki. Powszechne jest przekonanie, ˝e korupcja jest w Kazachstanie problemem systemowym i ∏apówki biorà wszyscy. W odbiorze spo∏ecznym sprawa Giffena nie jest wyjàtkowa, gdy˝ spo∏eczeƒstwo przekonane jest o powszechnoÊci korupcji. Kazakhgate mo˝e natomiast wp∏ynàç na pozycj´ prezydenta w sposób poÊredni – k∏opoty prezydenta w kontaktach mi´dzynarodowych, w tym brak mo˝liwoÊci odbywania podró˝y zagranicznych, mogà powa˝nie os∏abiç jego pozycj´ w kraju i w rezultacie zmusiç go do rezygnacji. Tymczasem jednak prezydent, który z ca∏à pewnoÊcià rozwa˝a scenariusze przekazania w∏adzy w odpowiednie r´ce16, zapowiedzia∏, ˝e zamierza kandydowaç w zaplanowanych na 2006 r. wyborach prezydenckich i aktywnie uczestniczy w przygotowaniach zwolenników do tegorocznych wyborów parlamentarnych. Rezultat wyborów (zarówno najbli˝szych – parlamentarnych, jak i kolejnych – prezydenckich) wydaje si´ byç przesàdzony. Partie proprezydenckie Otan oraz Asar (partia córki prezydenta Darigi Nazarbajewej) b´dà ich zdecydowanymi faworytami, w wyÊcigu do fotela prezydenta Nursu∏tan Nazarbajew nie ma ˝adnego powa˝nego przeciwnika. JeÊli mia∏oby dojÊç do zmiany w∏adzy (na co w najbli˝szym czasie si´ nie zanosi), to nast´pca prezydenta Nazarbajewa mu-

Prace

4. Kazachstaƒska scena polityczna ˚yciem politycznym Kazachstanu skutecznie steruje prezydent i jego najbli˝sze otoczenie. System wielopartyjny ma charakter fasadowy – stwarza pozory istnienia p∏aszczyzny dla dyskusji politycznej w kraju; faktycznie system partyjny znajduje si´ pod kontrolà w∏adz. Prezydent Nazarbajew mo˝e nie obawiaç si´ konsekwencji, jakie niesie ze sobà istnienie systemu wielopartyjnego. Po zaostrzeniu kursu w 2002 r., w roku bie˝àcym dopuszczono do rejestracji opozycji, co jednak nie oznacza, ˝e ma ona szanse staç si´ realnym graczem na scenie politycznej. Na poczàtku ubieg∏ego roku w wyniku wprowadzenia restrykcyjnej ustawy o partiach politycznych, przewidujàcej koniecznoÊç powtórnej rejestracji wszystkich partii, ze sceny politycznej Kazachstanu znikn´∏a ponad po∏owa z nich (z 19 istniejàcych w 2002 r., na poczàtku 2003 r. powtórnà rejestracj´ uzyska∏o jedynie 7, potem do∏àczy∏y dwie kolejne). W ciàgu ostatnich dwóch miesi´cy liczba zarejestrowanych partii wzros∏a z 9 do 12. 4 maja zosta∏ zarejestrowany opozycyjny Demokratyczny Wybór Kazachstanu, 17 czerwca – Demokratyczna Partia Kazachstanu, a 21 czerwca – Komunistyczna Ludowa Partia Kazachstanu. Astana bez wi´kszych obaw mo˝e pozwoliç sobie na tego typu pluralizm, wiedzàc, ˝e niekwestionowanymi faworytami jesiennych wyborów b´dà partia córki prezydenta, Darigi Nazarbajewej Asar oraz prezydenta Nazarbajewa Otan, a doÊç wysokie notowania uchodzàcej za mi´kkà opozycj´ partii Ak ˚o∏ mogà jedynie poprawiç wizerunek Kazachstanu w oczach Zachodu. Zwyci´stwo partii proprezydenckich b´dzie jednak nie tylko wyrazem poparcia dla ekipy rzàdzàcej, lecz równie˝ potwierdzeniem skutecznoÊci stosowanych przez nià metod kontroli ˝ycia politycznego kraju (w tym kampanii wyborczej dzi´ki kontrolowaniu przez córk´ prezydenta 80% mediów oraz samego procesu wyborczego – dzi´ki zastosowaniu elektronicznego systemu g∏osowania).

OSW

Prezydent Nazarbajew, b´dàcy centralnà postacià sceny politycznej Kazachstanu, ca∏kowicie kontroluje sytuacj´ w kraju. Utrzymanie status quo wydaje si´ realne nie tylko przez najbli˝sze dwa lata (tj. do wyborów prezydenckich), lecz równie˝ w d∏u˝szej perspektywie.

sia∏by mieç poparcie z jego strony i kontynuowaç jego polityk´. Marzenia demokratów o rewolucji w Kazachstanie wydajà si´ nierealne.

Kazachstan: regionalny przyk∏ad sukcesu

3. Pozycja prezydenta

Kazachstan: regionalny przyk∏ad sukcesu

Interesujàcy jest fenomen partii Asar, która w ciàgu zaledwie kilku miesi´cy istnienia zdo∏a∏a zdobyç kilkudziesi´cioprocentowe poparcie17. Program Asar nie ró˝ni si´ zasadniczo od prezydenckiego programu Kazachstan 2030 czy te˝ programów innych partii – partia opowiada si´ za wzmocnieniem roli prezydenta, rozwojem instytucji obywatelskich, walkà z korupcjà i koniecznoÊcià rozwoju innych, poza naftowà, ga∏´zi gospodarki. G∏ównym atutem partii nie jest jednak jej program, ale osoba przewodniczàcej – Dariga Nazarbajewa skutecznie wykorzystuje pozycj´ córki prezydenta do mobilizowania w∏adz lokalnych na rzecz potrzeb partii Asar. Po kongresie za∏o˝ycielskim partii jej lokalne biura zosta∏y za∏o˝one we wszystkich regionach w ciàgu kilku dni. Spekulacje na temat ambicji politycznych Darigi Nazarbajewej od ponad pó∏ roku sà w Kazachstanie tematem numer jeden. Komentatorzy sà zgodni, ˝e partia, na której czele stoi szefowa najbardziej wp∏ywowej grupy medialnej, b´dàca jednoczeÊnie córkà prezydenta, nie musi si´ zbytnio obawiaç o wynik wyborów. Z kolei zwyci´stwo w wyborach mo˝e u∏atwiç Daridze dalszà karier´ politycznà. Pojawiajà si´ spekulacje o mo˝liwoÊci powierzenia Nazarbajewej funkcji przewodniczàcej Senatu, co by oznacza∏o, ˝e sta∏aby si´ ona drugà osobà w paƒstwie, a w sytuacji choroby prezydenta lub innym nag∏ym przypadku by∏aby osobà, która g∏ow´ paƒstwa zastàpi. Dariga Nazarbajewa zastrzega si´, ˝e nie zamierza startowaç w najbli˝szych wyborach prezydenckich, dodajàc, ˝e najlepszym i pewnym kandydatem jest obecny prezydent. Opozycja w Kazachstanie jest s∏aba i wewn´trznie sk∏ócona. Powrót na scen´ politycznà Demokratycznego Wyboru Kazachstanu nie oznacza, ˝e jego wp∏ywy w ostatnim czasie wzros∏y. JednoczeÊnie trudno oceniaç nastroje polityczne ca∏ego spo∏eczeƒstwa. ˚ycie polityczne kraju ogranicza si´ do elit skupionych w A∏maty i Astanie oraz kilku wi´kszych miastach. Zdecydowana wi´kszoÊç obywateli18 ma do polityki stosunek ambiwalentny. Nawet ci, którym powodzi si´ najgorzej19, nie artyku∏ujà g∏oÊno hase∏ radykalnych zmian.

Prace

5. WolnoÊci obywatelskie Gwarantowana prawem wolnoÊç s∏owa czy zgromadzeƒ jest w Kazachstanie przy u˝yciu tego˝ prawa skutecznie ograniczana. Tym samym bardzo trudno jest zarzuciç kazachstaƒskim w∏adzom ∏amanie przepisów. Zgodnie z kazachstaƒskim prawem informacje dotyczàce prezydenta i jego rodziny – m.in. ich stanu posiadania oraz sposobu inwestowania posiadanych pieni´dzy, lecz równie˝ stanu zdrowia – obj´te sà tajemnicà paƒstwowà, za ujawnienie której gro˝à ró˝norakie sankcje. Do kodeksu cywilnego zosta∏y z kolei wprowadzone zapisy, zgodnie z którymi karà za publikowanie oszczerczych, tj. nieprawdziwych (bàdê niemo˝liwych do udowodnienia) informacji na temat prezydenta, cz∏onków parlamentu czy te˝ wy˝szych urz´dników paƒstwowych mo˝e byç zakaz publikacji lub nawet zamkni´cie redakcji. Dziennikarstwo dochodzeniowe sta∏o si´ w Kazachstanie zaj´ciem wyjàtkowo ryzykownym. Mimo to sàdy nie nadu˝ywajà mo˝liwoÊci, jakie dajà im te przepisy – spoÊród 21 dziennikarzy skazanych w 2003 r. tylko jeden otrzyma∏ wyrok za oszczerstwo. Wi´kszoÊç spraw stanowià przypadki formalnie niezwiàzane z dzia∏alnoÊcià dziennikarskà oskar˝onych, a zarzuty im stawiane sà cz´sto fabrykowane na potrzeby Êledztwa – jak na przyk∏ad w g∏oÊnej sprawie dziennikarza dochodzeniowego Siergieja Duwanowa, który po publikacji materia∏ów dotyczàcych skandalu korupcyjnego w kazachstaƒskich elitach w∏adzy zosta∏ skazany na kar´ 3,5 roku pozbawienia wolnoÊci za gwa∏t na nieletniej20. Konstytucja Kazachstanu ustanawia wolnoÊç zgromadzeƒ, natomiast przepisy szczegó∏owe w jawny sposób t´ wolnoÊç ograniczajà. Uczestnictwo w zgromadzeniach, na które w∏adze nie wyda∏y zgody, jest uznawane za wykroczenie administracyjne i jest karalne. Osoby skazane za takie wykroczenie nie majà prawa zajmowaç oficjalnych stanowisk ani te˝ kandydowaç w wyborach. Dzi´ki tego rodzaju rozwiàzaniom prawnym kazachstaƒskie w∏adze mogà skutecznie utrudniaç dzia∏alnoÊç swoim politycznym oponentom, a jednoczeÊnie – poprzez stawianie im zarzutów z kodeksu administracyjnego czy karnego – unikaç oskar˝eƒ o prowadzenie procesów politycznych.

OSW

Prace

OSW

Zgodnie z przewidywaniami analityków rynku w najbli˝szych latach w Kazachstanie nadal b´dziemy mieç do czynienia z szybkim rozwojem gospodarczym. JednoczeÊnie kazachstaƒskie w∏adze stojà przed koniecznoÊcià zmniejszenia uzale˝nienia gospodarki od sektora wydobywczego poprzez rozwój innych ga∏´zi przemys∏u. ÂwiadomoÊç odejÊcia od dotychczasowego modelu ekonomicznego jest w elitach w∏adzy powszechna. Jednak ∏atwoÊç, z jakà paƒstwo osiàga korzyÊci dzi´ki eksploatacji z∏ó˝ surowców naturalnych, nie sprzyja pobudzeniu dzia∏ania na rzecz dywersyfikacji gospodarki. Nic nie wskazuje na to, by w najbli˝szym czasie w Kazachstanie mia∏o dojÊç do gwa∏townych zmian politycznych. Nie mo˝na jednak wykluczyç, ˝e po wyborach prezydenckich mo˝e nastàpiç nieznaczna korekta prowadzonej polityki. Gdyby dosz∏o do zmiany na najwy˝szym stanowisku w paƒstwie (scenariuszy przekazania w∏adzy jest z pewnoÊcià kilka), wtedy mo˝na spodziewaç si´ aktywizacji ˝ycia politycznego w kraju. Dotychczasowa polityka równowa˝enia wp∏ywów USA, Rosji i Chin mo˝e byç z powodzeniem kontynuowana. Wynik rywalizacji mi´dzy Kazachstanem i Uzbekistanem o pozycj´ regionalnego lidera wydaje si´ byç ostatecznie przesàdzony, a pozycja Astany na arenie mi´dzynarodowej stabilna. W samym Kazachstanie osiàgni´cia w∏adz oceniane sà doÊç wysoko – spo∏eczeƒstwo Êwiadome rozwoju sytuacji w krajach sàsiednich docenia wzgl´dnà stabilnoÊç i towarzyszàce jej poczucie bezpieczeƒstwa. Wzrost Êrednich wynagrodzeƒ w ciàgu ostatnich kilku lat jest wprawdzie jedynie skutkiem wzrostu dochodów osób zatrudnionych w przemyÊle wydobywczym, sektorze finansowym i w us∏ugach, podczas gdy wynagrodzenia w rolnictwie, opiece zdrowotnej czy edukacji – sektorach, które dajà prac´ wi´kszoÊci zatrudnionych – nadal pozostajà bardzo niskie, jednak ludzie majà poczucie prosperity i nie czujà potrzeby radykalnych zmian. Anna Wo∏owska Prace nas tekstem zakoƒczono w sierpniu 2004 r.

Wed∏ug The Military Balance 2003–2004, wydatki na obronnoÊç w 2002 r. w Kazachstanie stanowi∏y 2% PKB – 1986 mln USD, a w s∏u˝bie czynnej pozostawa∏o 65,8 tys., w tym samym roku w Uzbekistanie wydatki na obronnoÊç stanowi∏y wprawdzie 2,9% PKB, jednak nominalnie by∏o to zaledwie 1797 mln USD, w s∏u˝bie czynnej 50–55 tys. 2 IMF (Country Report July 2003) oraz Narodowy Bank Kazachstanu. 3 Dane za: Central Asia – Caucasus Analyst, January 14, 2004. 4 www.eiu.com 5 Tam˝e. 6 Najg∏oÊniejszym przyk∏adem tego typu dzia∏aƒ by∏y wydarzenia wokó∏ Chevron Texaco. Nieoficjalnie mówi si´, ˝e przyczynà zawieszenia w listopadzie 2002 r. inwestycji tej firmy na Tengizie (jednym z dwóch najwi´kszych kazachstaƒskich z∏ó˝) by∏y w∏aÊnie naciski ze strony kazachstaƒskiej w sprawie renegocjacji warunków zawartych w 1993 r. porozumieƒ; po trzymiesi´cznych negocjacjach inwestycje zosta∏y wznowione; podobne sytuacje dotyczy∏y równie˝ innych firm. 7 W latach 2000–2002 liczba emigrantów spad∏a z 155749 do 120150, a imigrantów zwi´kszy∏a si´ z 47442 do 58162; dane za Statistical Yearbook of Kazakhstan 2003. 8 Tam˝e. 9 Imigranci pracujà na budowach, plantacjach tytoniu i bawe∏ny, otrzymujàc wynagrodzenie, za jakie Kazachowie nie zgodziliby si´ pracowaç, a ich warunki bytowe sà cz´sto dramatyczne. Wed∏ug kazachstaƒskiej gazety Ekspres-K w∏adze obwodu po∏udniowego jesienià ub. r. deportowa∏y ponad 100 uzbeckich nielegalnych imigrantów zarobkowych tygodniowo. Ta sama gazeta szacuje, ˝e po∏owa bawe∏ny produkowanej na po∏udniu Kazachstanu zbierana jest przez ludzi pracujàcych na czarno. 10 W czteropunktowej skali ocen systemów bankowych zastosowanej przez EBOR Kazachstan w 2003 r. otrzyma∏ 3 punkty, podczas gdy Kirgistan 2,3; Rosja 2,0; Uzbekistan 1,7; Tad˝ykistan 1,0. 11 Transition Report 2003, EBOR. 12 IMF Country Report No 03/211, July 2003 oraz Transition Report 2003, EBOR. 13 Dane za: Statistical Yearbook of Kazakhstan 2003, oraz Meruert Makhmutova, “Extractiv Industries Revenue and National Found: Kazakhstan’s Experience”, materia∏y konferencyjne ASN, Warszawa, lipiec 2004. 14 Wed∏ug danych Transparency International za 2002 r. Kazachstan zajmuje 88. miejsce na liÊcie 102 uwzgl´dnionych przez t´ organizacj´ paƒstw; www.transparency.org 15 Ekspres-K, A∏maty, 21.02.2004. 16 Przygotowania do ewentualnego przekazania w∏adzy nie sà w Kazachstanie rzeczà nowà – ju˝ w 2000 r. prezydent zadba∏, by parlament przyjà∏ ustaw´ „O pierwszym prezydencie Kazachstanu”, która przewiduje, ˝e po rezygnacji z urz´du Nursu∏tan Nazarbajew otrzyma nie tylko do˝ywotnie zabezpieczenie finansowe i gwarancje bezpieczeƒstwa osobistego, lecz równie˝ liczne pe∏nomocnictwa w rzàdzeniu krajem. 17 Wyniki sonda˝u, przeprowadzonego na zlecenie za∏o˝onego przez Darig´ Nazarbajewà oÊrodka analitycznego

Kazachstan: regionalny przyk∏ad sukcesu

V. Podsumowanie

Kazachstan: regionalny przyk∏ad sukcesu

IIMP, mówià o 70-procentowym poparciu dla jej partii; wyniki te sà najprawdopodobniej zawy˝one, jednak nawet przeciwnicy partii Asar przyznajà, ˝e cieszy si´ ona du˝ym poparciem spo∏ecznym. 18 Niektórzy analitycy przekonujà, ˝e liczba ta mo˝e si´gaç ponad 90%, w: Central Asia – Caucasus Analyst, March 10, 2004. 19 1/4 spo∏eczeƒstwa Kazachstanu ˝yje poni˝ej granicy ubóstwa, zob. www.adb.org 20 W zwiàzku z presjà mi´dzynarodowà (naciski ze strony Departamentu Stanu, Unii Europejskiej i OBWE) w styczniu 2004 r. Duwanow, który konsekwentnie twierdzi∏, ˝e jest niewinny, a stawiane mu zarzuty zosta∏y sfabrykowane, po rocznym pobycie w wi´zieniu zosta∏ z niego przedterminowo zwolniony i pozosta∏à cz´Êç wyroku ma sp´dziç w areszcie domowym.

Prace

OSW

Tezy

Krzysztof Strachota

3. Dla Tad˝ykistanu prawdziwym prze∏omem (zw∏aszcza w kontekÊcie mi´dzynarodowym i w sferze bezpieczeƒstwa) okaza∏ si´ 11 wrzeÊnia 2001 r. i jego konsekwencje – dzia∏ania koalicji antyterrorystycznej w regionie oraz udzia∏ w nich Tad˝ykistanu. Usun´∏y one g∏ówne niebezpieczeƒstwa (Afganistan Talibów), doprowadzi∏y do realnego otwarcia paƒstwa na Êwiat i na wspó∏prac´ z krajami spoza WNP, podnios∏y jego presti˝ i wzmocni∏y na arenie mi´dzynarodowej. Jakkolwiek nie prze∏ama∏y dominacji rosyjskiej w regionie, co dotyczy∏o zw∏aszcza Tad˝ykistanu, podwa˝y∏y jednak jej monopolistycznà pozycj´ w kwestiach bezpieczeƒstwa, polityki regionalnej, aktywnoÊci gospodarczej i szeroko rozumianej dominacji cywilizacyjnej. 4. Umacnianie stabilnoÊci wewnàtrz kraju (m.in. poprzez adaptacj´ niektórych mechanizmów demokratycznych) oraz umiej´tne wykorzystanie zainteresowania mocarstw jest dla Tad˝ykistanu niepowtarzalnà okazjà do rozwoju.

Prace

OSW

Tad˝ykistan: czas próby

2. Od 2002 roku mo˝na obserwowaç stopniowà erozj´ systemu zwiàzanà z politycznà ofensywà prezydenta oraz pojawieniem si´ nowych zagro˝eƒ (nowe formy fundamentalizmu muzu∏maƒskiego). Próby jednostronnego zakwestionowania obecnego porzàdku przez prezydenta mogà o˝ywiç stare konflikty. Niezb´dna jest ewolucja i reforma systemu, do czego okazjà powinny si´ staç wybory parlamentarne w 2005 roku.

Ta d ˝ y k i s t a n : c z a s p r ó b y

1. Dzisiejszy Tad˝ykistan zbudowany jest na doÊwiadczeniach wojny domowej i ustaleniach porozumieƒ pokojowych podpisanych w 1997 r. Mia∏y one decydujàcy wp∏yw na obecny kszta∏t paƒstwa, scen´ politycznà i mechanizmy w∏adzy. Centralnà postacià paƒstwa jest prezydent Emomali Rachmonow. System polityczny, który on wspó∏tworzy∏, opiera si´ na bezprzyk∏adnym w regionie pluralizmie politycznym (obecnoÊç partii islamskiej), decentralizacji (daleko posuni´ta samodzielnoÊç regionów; relatywnie ograniczony potencja∏ struktur centralnych) i kompromisie jako podstawie rozwiàzywania konfliktów. System taki dotychczas gwarantowa∏ stabilizacj´ i normalizacj´ kraju.

Ta d ˝ y k i s t a n : c z a s p r ó b y

Wst´p Tad˝ykistan jak ˝adna inna republika Azji Centralnej doÊwiadczony zosta∏ niepodleg∏oÊcià i specyficznà transformacjà politycznà, spo∏ecznà i kulturowà. Nigdzie nie przebiega∏a ona tak dramatycznie. Zagro˝enia dla stabilnoÊci ca∏ego regionu, które generowa∏a, nie mia∏y analogii w innych republikach. Dzisiejszy Tad˝ykistan wyrasta z doÊwiadczenia wojny domowej, trudnego i bezprecedensowego procesu normalizacji i (od)budowy powojennej, gwa∏townie zmieniajàcej si´ sytuacji politycznej w regionie. Odczuwa to bodaj najmocniej spoÊród paƒstw postradzieckiej Azji Centralnej. Do niedawna pozostawiony na uboczu, kraj radzi sobie nad wyraz dobrze z rozwiàzywaniem problemów, choç proces normalizacji nie jest zakoƒczony i wolny od zagro˝eƒ. Do najwa˝niejszych wyzwaƒ nale˝y umocnienie systemu politycznego, który dotàd skutecznie stabilizowa∏ paƒstwo, szczególnie zaÊ mechanizmów wspó∏pracy na linii rzàd–opozycja, centrum–regiony, paƒstwo–islam. Dodatkowo wa˝ne wydaje si´ pe∏ne wykorzystanie potencja∏u wspó∏pracy z paƒstwami i instytucjami mi´dzynarodowymi tym zainteresowanymi. Bez wewn´trznej stabilnoÊci i dalszej wydatnej pomocy z zewnàtrz Tad˝ykistan nie ma szans na pokonanie g∏´bokiego kryzysu gospodarczego i cywilizacyjnego oraz na jakikolwiek rozwój.

I. Sytuacja wewn´trzna Fundamentalnym i konstytutywnym doÊwiadczeniem Tad˝ykistanu jest wojna domowa (1992– –1997), b´dàca jednoczeÊnie wojnà ideologicznà (pomi´dzy nomenklaturà a opozycjà demokratyczno-islamskà); wojnà „klanów” (pomi´dzy elitami poszczególnych regionów kraju), swoistà proxy war o przysz∏oÊç Azji Centralnej (gdzie wizja Rosji, a cz´Êciowo tak˝e Uzbekistanu, zderzy∏a si´ z wizjà muzu∏maƒskà i afgaƒskà). Wojna zakoƒczy∏a si´ kompromisem wszystkich zainteresowanych stron, co stworzy∏o podwaliny systemu politycznego, w którym zosta∏y uwzgl´dnione interesy g∏ównych jego aktorów (klanów kulabskiego i karategiƒskiego; postkomunistów i opozycji etc.). Powsta∏ uk∏ad, choç nierównoprawny, to gwarantujàcy jednak pluralizm i stwarzajàcy wentyle bezpieczeƒstwa dla systemu1. Mimo kry-

Prace

zysów uk∏ad ten (nie zawsze na formalnych zasadach) funkcjonuje do dziÊ, choç nasilajàce si´ autorytarne dzia∏ania prezydenta coraz cz´Êciej wystawiajà go na prób´. Tymczasem utrzymanie ducha porozumieƒ i jego ewolucja instytucjonalna jest niezb´dnym warunkiem dla stabilnoÊci paƒstwa.

1. W∏adza a opozycja. System polityczny G∏ównym oÊrodkiem w∏adzy w Tad˝ykistanie jest prezydent Emomali Rachmonow. Jego kariera rozwin´∏a si´ – jak wszystkich innych przywódców wspó∏czesnego Tad˝ykistanu2 – w wyniku wojny domowej, gdy sta∏ na czele Narodowego Frontu Tad˝ykistanu (NFT). Z poczàtku traktowany by∏ przez swoich popleczników jako polityk okresu przejÊciowego, marionetka w r´kach Rosji i Uzbekistanu, zak∏adnik komendantów polowych. Jednak Rachmonow okaza∏ si´ byç politykiem sprawnym i, z czasem, coraz bardziej samodzielnym. Wspó∏autorstwo porozumieƒ pokojowych i ich (niewolna od manipulacji) realizacja zapewni∏a mu dobrà pozycj´ na scenie politycznej oraz spory szacunek wÊród Tad˝yków. Pierwszym i najwa˝niejszym wyzwaniem stojàcym przed prezydentem z chwilà zakoƒczenia wojny (1997 r.) by∏o spacyfikowanie komendantów polowych, zarówno ze strony rzàdowej, jak i opozycyjnej. Proces ten by∏ skomplikowany, nie móg∏ on podwa˝yç interesów grup regionalnych, politycznych i gospodarczych, z których wywodzili si´ poszczególni komendanci. Rachmonow potrafi∏ w∏àczyç w niego si∏y opozycji (np. st∏umienie buntu p∏k. Machmuda Chudoberdijewa w Leninabadzie w 1998 r. z pomocà oddzia∏ów Zjednoczonej Opozycji Tad˝yckiej (ZOT), ale te˝ rozbicie zbuntowanych jednostek opozycji). Jeszcze istotniejszym instrumentem dla Rachmonowa by∏a i jest mo˝liwoÊç obdzielania przedstawicieli poszczególnych grup politycznych stanowiskami – w ten sposób zdo∏a∏ realnie spacyfikowaç i na d∏u˝szy czas os∏abiç ZOT, czy to zjednujàc niektórych polityków (jak np. Chod˝iakbara Turad˝onzod´, obecnie wicepremiera poró˝nionego z towarzyszami z ZOT), czy odcinajàc ich od zaplecza (nominacje komendantów polowych z Karateginy na stanowiska w Duszanbe lub w innych cz´Êciach kraju). Dzia∏ania te prowadzone by∏y na zasadzie nieformalnych

OSW

2. Islam Islam, a zw∏aszcza fundamentalizm muzu∏maƒski i generowany przezeƒ terroryzm, jest traktowany jako najwi´ksze zagro˝enie dla stabilnoÊci Azji Centralnej oraz poszczególnych paƒstw. W∏aÊnie

Prace

Islam sta∏ si´ najbardziej czytelnà bazà ideologicznà dla ugrupowaƒ Zjednoczonej Opozycji Tad˝yckiej w czasie wojny domowej (1992–1997) – dostarczy∏o to jednoczeÊnie stronie przeciwnej wygodnego argumentu propagandowego. Zjednoczona Opozycja Tad˝ycka dysponowa∏a oddzia∏ami zbrojnymi jawnie odwo∏ujàcymi si´ do islamu – lokalnie wprowadzano prawa szariatu5; ugrupowania te znajdowa∏y okresowo schronienie w Afganistanie, tam te˝ korzysta∏y z pomocy technicznej, wojskowej, humanitarnej i doraênie wspó∏pracowa∏y z poszczególnymi ugrupowaniami. Oddzia∏om ZOT przypisywano udzia∏ w handlu narkotykami z Afganistanu, którego g∏ówny szlak prowadzi via Tad˝ykistan, a jej politycy (np. Said Abdullo Nuri) wielokrotnie goÊcili i znajdowali ró˝norakie poparcie w Kabulu, Kandaharze, Teheranie6, Zjednoczonych Emiratach Arabskich i Arabii Saudyjskiej. Oddzia∏y ZOT sta∏y si´ przystanià dla opozycji islamskiej z innych krajów regionu – zw∏aszcza z Uzbe-

OSW

walka z fundamentalizmem/terroryzmem jest statutowym celem wszystkich organizacji bezpieczeƒstwa regionalnego, w których uczestniczy Tad˝ykistan (m.in. Szanghajska Organizacja Wspó∏pracy, Organizacja Uk∏adu o Bezpieczeƒstwie Zbiorowym). Radykalne ruchy muzu∏maƒskie by∏y przyczynà najwi´kszych kryzysów w regionie (wojna domowa w Tad˝ykistanie, obawa przed inwazjà afgaƒskich Talibów, kryzysy batkeƒskie). To by∏ tak˝e powód powa˝nego zaanga˝owania USA w Azji Centralnej po 11 wrzeÊnia 2001 r. Walka z fundamentalizmem jest wa˝nym instrumentem w walce z opozycjà, zw∏aszcza w sàsiednim Uzbekistanie. Huntingtonowski paradygmat zderzenia cywilizacji, wzrost fundamentalizmu w Êwiecie muzu∏maƒskim, nag∏aÊniany przez rzàdy paƒstw Azji Centralnej wzrost aktywnoÊci organizacji fundamentalistycznych (np. Hizb ut-Tahrir), akty terroru w Uzbekistanie w marcu i lipcu br., czynià z tej kwestii jeden z najwa˝niejszych czynników analizy sytuacji w regionie i w samym Tad˝ykistanie. Tad˝ykistan zajmuje tu szczególne miejsce, jako ˝e wp∏yw islamu na polityk´ by∏ w tym kraju najmocniejszy, a rozwiàzania tej kwestii najbardziej radykalne i bezprecedensowe. Tad˝ykistan na tle regionu, a zw∏aszcza na tle Uzbekistanu, jawi si´ jako udany, choç wcià˝ niezakoƒczony eksperyment.

Ta d ˝ y k i s t a n : c z a s p r ó b y

porozumieƒ z przywódcami opozycji, uwzgl´dniajàcych ich kluczowe interesy w Duszanbe i regionach. Z tego wzgl´du sfa∏szowane przez w∏adze wybory parlamentarne i prezydenckie ograniczajàce polityczne przedstawicielstwo opozycji tylko formalnie zmieni∏y uk∏ad si∏. Okrzepni´cie Rachmonowa i wzrost jego pozycji mi´dzynarodowej po 11 wrzeÊnia 2001 r. (udzia∏ w koalicji antyterrorystycznej, walka z fundamentalizmem, absolutyzacja kategorii stabilnoÊci) oÊmieli∏o go do dalszych kroków zmierzajàcych do eliminacji wszelkiej opozycji. Poczàtkowo – 2002 r. – nastàpi∏y ograniczone aresztowania wÊród cz∏onków Islamskiej Partii Odrodzenia Tad˝ykistanu (IPOT), z czasem podj´to prób´ usuwania z urz´dów wp∏ywowych polityków ZOT i NFT (np. sprawy Saidszo Szamolowa, Qurbana Czolowa, Mahmudruzi Iskandarowa, Salomszo Muhabbatowa, gen. Gaffora Mirzojewa – „Siedoja”3 i in.). Proces ten ujawni∏ si∏´ powojennych uwarunkowaƒ: w szczególnie drastycznych przypadkach atakowani zagrozili u˝yciem si∏y i odwo∏ali si´ do swego zaplecza w regionach, co zmusza∏o Rachmonowa do wycofania si´ z planów4. Oprócz ataków wymierzonych w poszczególnych polityków (co w zwiàzku z personalizacjà polityki tad˝yckiej i rolà nieformalnych nacisków ma kluczowe znaczenie), obóz prezydencki podjà∏ prób´ legitymizacji dzia∏aƒ prezydenta poprzez stworzenie mu mo˝liwoÊci reelekcji (w czerwcu 2003 r. zorganizowano ostro krytykowane przez opozycj´ referendum, zakoƒczone zwyci´stwem prezydenta) i zapewnienie jego obozowi zwyci´stwa w wyborach parlamentarnych (luty 2005) i prezydenckich (2006). Wa˝nym, a zarazem kontrowersyjnym krokiem, by∏o zapewnienie sobie przez ekip´ rzàdzàcà korzystnej ordynacji wyborczej i kontroli nad przebiegiem ca∏oÊci procesu wyborczego. O ile sam wynik wyborów nie zmieni uk∏adu si∏ w paƒstwie (opiera on si´ na realnych wp∏ywach niezale˝nych od reprezentacji w parlamencie), o tyle zablokuje proces politycznego rozwiàzywania konfliktów i szans´ na wzmocnienie struktur paƒstwa.

Ta d ˝ y k i s t a n : c z a s p r ó b y

kistanu (D˝uma Namangani, postrach Azji Centralnej, by∏ jednym z najwa˝niejszych komendantów i sztabowców czasu wojny domowej). W zasadzie nawet zakoƒczenie wojny domowej nie oznacza∏o automatycznego przekreÊlenia przesz∏oÊci – Namangani ze swoimi Uzbekami wcià˝ nielegalnie przebywa∏ w Tad˝ykistanie, stworzy∏ nowà organizacj´ (Islamski Ruch Uzbekistanu), organizowa∏ zbrojne rajdy z terytorium tego kraju na Kirgistan i Uzbekistan (kryzysy batkeƒskie 1999 i 2000 r.). Wreszcie przeniós∏ si´ do Afganistanu (2001), gdzie znalaz∏ schronienie i ze swoimi oddzia∏ami tworzy∏ rdzeƒ mi´dzynarodowych brygad Osamy bin Ladena w walce z interwencjà koalicjantów USA w latach 2001– –2002. W sposób niemal niezauwa˝alny dla obserwatorów zewn´trznych w zasadzie wszystkie te problemy w Tad˝ykistanie rozwiàzano (choç nie ma gwarancji, ˝e problem nie od˝yje) i paradoksalnie, osiàgni´to to metodami pokojowymi. Kompromis zawarty mi´dzy rzàdem i opozycjà (porozumienia moskiewskie 1997) wyrasta∏ ze ÊwiadomoÊci nieosiàgalnoÊci zwyci´stwa militarnego, zm´czenia wojnà i ogromnych zniszczeƒ, nacisku Rosji i Iranu, a poÊrednio równie˝ afgaƒskiego Sojuszu Pó∏nocnego, obawiajàcych si´ kolejnych sukcesów Talibów. Mo˝na przypuszczaç, ˝e dla strony rzàdowej by∏o to w znacznym stopniu wymuszone i taktyczne ust´pstwo (w∏adze wielokrotnie próbowa∏y os∏abiaç realizacj´ porozumieƒ, nigdy jednak nie przekroczy∏y granic tolerowanych przez opozycj´). Kompromis szybko zaczà∏ przynosiç efekty: wspó∏praca przy likwidacji buntów samowolnych komendantów, a zw∏aszcza usuni´cie z kraju D˝umy Namanganiego7. Sposobem na „pacyfikacj´” opozycji islamskiej by∏o bezsprzecznie dopuszczenie jej przedstawicieli do ˝ycia publicznego (zalegalizowanie partii opozycyjnych, w tym Islamskiej Partii Odrodzenia Tad˝ykistanu – jedynej legalnie dzia∏ajàcej partii muzu∏maƒskiej w regionie, dopuszczenie przedstawicieli opozycji do urz´dów, integracja znacznej cz´Êci mud˝ahedów w struktury si∏owe republiki). Innymi „wentylami” bezpieczeƒstwa by∏y/sà masowe migracje zarobkowe – tak˝e kombatantów, g∏ównie do Rosji, zapewnienie daleko posuni´tej autonomii w regionach tradycyjnie kontrolowanych przez opozycj´ (Dolina Karategiƒska/Raszt; Górnobadachszaƒski

Prace

Okr´g Autonomiczny – GBAO) i zapewnienie swobody dzia∏ania zagranicznym organizacjom pozarzàdowym i instytucjom finansowym (Mi´dzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Âwiatowy, Azjatycki Bank Rozwoju i in.). Islamska Partia Odrodzenia Tad˝ykistanu zajmuje szczególne miejsce w Tad˝ykistanie – wraz z innymi partiami Zjednoczonej Opozycji Tad˝yckiej wykaza∏a si´ wystarczajàcà dojrza∏oÊcià politycznà, ˝eby przyjàç i realizowaç porozumienia pokojowe, jest zatem jednym z filarów obecnego systemu. Jego os∏abienie groziç mo˝e destabilizacjà ca∏oÊci. Jedynie IPOT mo˝e podjàç pozytywnà (np. programowà) walk´ z radykalnymi ruchami muzu∏maƒskimi (np. Hizb ut-Tahrir) – takie kroki zresztà poczyniono w obawie przed utratà wp∏ywów w spo∏eczeƒstwie8. Charakterystyczna wydaje si´ byç przy tym ewolucja wewnàtrz samej partii – silne niegdyÊ has∏a radykalne zastàpiono umiarkowanymi, paƒstwo Êwieckie postrzegane jest jako potencjalnie przyjazne i u˝yteczne, koniecznoÊç wzmocnienia mechanizmów demokratycznych w paƒstwie urasta do rangi byç albo nie byç partii, a podnoszenie poziomu intelektualnego i sta∏a dyskusja programowa nieodzowna do mierzenia si´ z bie˝àcymi problemami. Nie od rzeczy wydaje si´ tu wspomnieç przypisywanà partii inspiracj´ programem i praktykà tureckiej Partii SprawiedliwoÊci i Rozwoju (AKP). Przemiany w IPOT wià˝e si´ zazwyczaj ze wzmocnieniem pozycji m∏odego Muhiddina Kabiriego (zast´pca przewodniczàcego partii).

3. Nowe zagro˝enia O ile IPOT jest partià zadomowionà na tad˝yckiej scenie politycznej, o tyle powa˝nym i stale rosnàcym problemem jest aktywnoÊç radykalnych i panislamskich organizacji, zw∏aszcza Hizb ut-Tahrir al-Islami9, która za cel stawia sobie utworzenie Êwiatowego kalifatu rzàdzonego wed∏ug specyficznie poj´tego szariatu. Partia akcentuje przy tym koniecznoÊç religijnej i moralnej odnowy spo∏eczeƒstwa (stàd nacisk na budow´ kadr i dzia∏alnoÊç formacyjno-propagandowà) i ostro krytykuje wszelkie przejawy niesprawiedliwoÊci spo∏ecznej10. Silne struktury, radykalny program, sukcesy w budowie alternatywnego spo∏eczeƒstwa m.in. z systemem edukacji, pomocy spo∏ecznej etc. sprawia, ˝e traktowana jest ona jako powa˝ne zagro˝enie dla

OSW

4. Regiony Kolejnym obok islamu problemem Tad˝ykistanu sà waÊnie regionalne i ich konsekwencje w postaci systemu „klanowego”. W∏aÊnie ró˝nice regionalne i tarcia mi´dzy klanami by∏y jednà z g∏ównych przyczyn wojny domowej (na nie, niejako wtórnie, na∏o˝y∏y si´ podzia∏y ideologiczne)12. I choç dziÊ znaczenie podzia∏ów klanowych jest nieporównywalnie mniejsze ni˝ przed kilku laty, ró˝nice regionalne pozosta∏y i wcià˝ sà du˝ym wyzwaniem dla paƒstwa. Podzia∏y regionalne w Tad˝ykistanie majà swoje korzenie w zró˝nicowaniu etnicznym i etnograficznym (np. wysoki procent ludnoÊci uzbeckiej w Sogdzie, narody pamirskie w Górnobadachszaƒskim Okr´gu Autonomicznym, podzia∏y etnograficzne pomi´dzy ró˝nymi grupami Tad˝yków), religijnym (gros mieszkaƒców GBAO to szyici-ismailici w przeciwieƒstwie do sunnickiej wi´kszoÊci), geograficznym (w wi´kszoÊci nizinne Sogd i Kulab, górskie i wysokogórskie Raszt i GBAO), historycznym (zwiàzany z Kotlinà Fergaƒskà i wczeÊniej zaj´tym przez Rosjan Sogdem), wreszcie gospodarczym i in. Warto wspomnieç równie˝ o problemach komunikacyjnych wyni-

Prace

Paradoksalnie najtrudniejsza i potencjalnie niebezpieczna dla stabilnoÊci paƒstwa sytuacja wyst´puje w regionach niedotkni´tych dzia∏aniami wojennymi, czy wr´cz w wojnie zwyci´skich, czyli w Sogdzie i w Kulabie. Dla Sogdu g∏ównymi dziÊ problemami sà: brak nale˝ytej reprezentacji na szczeblu centralnym i poczucie zdominowania administracji obwodowej przez klan kulabski. Poczucie wyobcowania wzgl´dem elit rzàdzàcych i stolicy kraju pog∏´biajà trudnoÊci komunikacyjne14. Dodatkowym obcià˝eniem jest podatnoÊç na wp∏ywy z otaczajàcego z trzech stron obwód sogdyjski Uzbekistanu – od wspominanego rozwoju fundamentalizmu islamskiego i Hizb ut-Tahrir, przez niesprzyjajàcy rozwojowi handlu kryzys w Uzbekistanie i uszczelnianie granic uzbeckich, po eskalacj´ kryzysu w tym kraju (po zamachach terrorystycznych w Uzbekistanie w marcu i lipcu br. okresowo zamykano granice kraju). Zwyci´stwo w wojnie domowej mia∏o dla Kulabu raczej negatywne skutki. Zwyci´stwo doprowadzi∏o do wewn´trznych podzia∏ów wÊród polityków i komendantów tego obozu, wzbudzi∏o zawiÊci i zawiedzione nadzieje. Szczególnym przejawem tego procesu jest erozja zaplecza prezydenta (wywodzàcego si´ z Kulabu), który z jednej strony zmuszony by∏ dopuÊciç opozycj´ do urz´dów oraz zobowiàzaç si´ do szanowania nieformalnej autonomii regionów, z drugiej strony w ramach wzmacniania paƒstwa i swojej w∏adzy zmuszony by∏ ukróciç cz´Êç wp∏ywów swoich komendantów polowych

OSW

kajàcych zarówno z uwarunkowaƒ geograficznych (góry etc.), jak i infrastrukturalnych (np. dewastacja dróg)13. Czynniki te oraz polityczne nast´pstwa wojny domowej sprawiajà, ˝e ró˝nice w po∏o˝eniu, kierunkach i tempie rozwoju poszczególnych regionów sà du˝e. Wcià˝ tak˝e oparcie w macierzystym regionie jest wa˝nym wyznacznikiem pozycji poszczególnych polityków. Warto przy tym jednak zauwa˝yç, ˝e w∏adze w Duszanbe (przede wszystkim prezydent Rachmonow), Êwiadome w∏asnych ograniczeƒ, w relatywnie niewielkim stopniu próbujà narzucaç swojà wol´ regionom, te zaÊ zdajà sobie spraw´ z w∏asnej s∏aboÊci w potencjalnym konflikcie z paƒstwem, z faktycznego braku alternatywy oraz z zysków, jakie p∏ynà ze wspólnego paƒstwa. Ta d ˝ y k i s t a n : c z a s p r ó b y

obecnego systemu spo∏eczno-politycznego. Mimo ˝e formalnie wyrzeka si´ przemocy, istnieje powa˝ne niebezpieczeƒstwo, ˝e ma to wy∏àcznie charakter propagandowy, a nadto nie mo˝na wykluczyç ewolucji lub roz∏amów w jej ∏onie na bardziej radykalne ugrupowania. Partia ta, aktywna w ca∏ej Azji Centralnej, do niedawna uchodzi∏a za szczególnie silnà wÊród Uzbeków – co w ostatnim czasie zmieni∏o si´. W Tad˝ykistanie Hizb ut-Tahrir poczàtkowo rozwija∏a si´ w obwodzie sogdyjskim (Chod˝encie, Isfarze, kisz∏akach prowincji – tam te˝ wedle wszelkiego prawdopodobieƒstwa zainspirowa∏a powstanie radykalnej organizacji Bayat11), w ostatnich latach obserwuje si´ jednak jej ogromnà aktywnoÊç w Duszanbe i w samym Kulabie (mateczniku Narodowego Frontu Tad˝ykistanu i zwyci´skiego w wojnie domowej klanu). Akcje milicyjne podejmowane przeciwko niej nie przynoszà ˝adnych pozytywnych rezultatów; s∏aboÊç intelektualna oficjalnych i kontrolowanych przez paƒstwo struktur muzu∏maƒskich i próby zmarginalizowania IPOT przez w∏adze paƒstwa nie pozwalajà na skutecznà odpowiedê ideowà.

Ta d ˝ y k i s t a n : c z a s p r ó b y

i kolegów partyjnych. W efekcie jego najbli˝sze zaplecze skurczy∏o si´ do rodzinnej Dangary, a z kulabskich elit wy∏oni∏a si´ – niezalegalizowana wcià˝ – nowa opozycyjna partia Taraqqijat. Kolejnym negatywnym skutkiem wojny domowej dla zwyci´skiego regionu okaza∏a si´ konserwacja stosunków spo∏eczno-gospodarczych z poczàtku lat 90., utrwalana wraz z umacnianiem si´ lokalnej nomenklatury w wyniku wojny. Fakt, ˝e znaczna cz´Êç area∏u upraw zaj´ta jest przez bawe∏n´, sprzyja koncentracji ziemi, w∏adzy i umocnienia na po∏y feudalnych stosunków w regionie, hamujàc jego rozwój i pog∏´biajàc frustracj´ w spo∏eczeƒstwie. Prawdopodobnie jest to jeden z g∏ównych powodów pojawienia si´ i rozwoju w Kulabie Hizb ut-Tahrir15. Specyficzna sytuacja wytworzy∏a si´ w dolinie Raszt. Na stabilizacj´ regionu wp∏yn´∏o zakoƒczenie dzia∏aƒ wojennych (toczàcych si´ g∏ównie w∏aÊnie w dolinie), których pami´ç decyduje o nieufnoÊci spo∏eczeƒstwa wobec radykalizmów i si∏owego rozwiàzywania konfliktów. OkolicznoÊcià pozytywnà sta∏ si´ te˝ odp∏yw znaczàcej cz´Êci osób zaanga˝owanych w dzia∏ania wojenne – cz´Êç komendantów dosta∏a urz´dy, cz´Êç mud˝ahedów zosta∏a w∏àczona w paƒstwowe struktury si∏owe, inni pracujà w Rosji. Raszt zachowuje nieformalnà autonomi´ – urz´dy lokalne zajmowane sà przez miejscowych16. Wcià˝ jest w stanie udzielaç poparcia swoim w Duszanbe, co pokaza∏ konflikt o stanowiska wokó∏ Mahmadruzi Iskandarowa i Salamszo Muhabbatowa17 – paradoksalnie utrwalajàc stabilnoÊç budowanà na porozumieniach z 1997 r. Cechà charakterystycznà sytuacji w dolinie Raszt (a w jeszcze wi´kszym stopniu dla Górnobadachszaƒskiego Okr´gu Autonomicznego) jest ogromny wp∏yw organizacji mi´dzynarodowych i pozarzàdowych prowadzàcych na szerokà skal´ programy aktywizacji spo∏ecznej, likwidacji skutków i przyczyn biedy, odbudowy infrastruktury etc., które w istotny sposób przyczyniajà si´ do faktycznej transformacji na poziomie lokalnym. Najmocniej odstajàcy od reszty kraju i stosujàcy najmniej konwencjonalne rozwiàzania region to Górnobadachszaƒski Okr´g Autonomiczny. Trudno dost´pny, wysokogórski, s∏abo zaludniony, zamieszkany przez ludnoÊç pamirskà i ismailickà (a wi´c ró˝nà od sunnickich Tad˝yków), najbiedniejszy (w czasach ZSRR w 80% utrzymywany

Prace

z dotacji centralnych, w czasie wojny nap∏yw uchodêców jeszcze bardziej pog∏´bi∏ problem n´dzy), graniczàcy z ogarni´tym wojnà, niestabilnym Afganistanem region, w zasadzie skazany by∏ na post´pujàcà degradacj´. Tymczasem niemal wszystkie te czynniki sta∏y si´ atutem regionu. Wzgl´dna jego s∏aboÊç sprawi∏a, ˝e szybko wycofa∏ si´ z aktywnych dzia∏aƒ wojennych, przyjmujàc pozycje „izolacjonistyczne”. Region cieszy si´ wzgl´dnà samodzielnoÊcià wewn´trznà; relatywnie s∏aba jest reprezentacja regionu w strukturach centralnych. Istnieje te˝ szereg formalnych ró˝nic – np. na wjazd do GBAO potrzebne sà specjalne pozwolenia, ró˝nica czasu mi´dzy Duszanbe a GBAO wynosi 1 godzin´. Funkcj´ duchowego lidera regionu (jednak bez cienia separatyzmu czy nielojalnoÊci wobec Duszanbe) sprawuje Aga Khan IV – mieszkajàcy w Szwajcarii Êwiatowy przywódca spo∏ecznoÊci ismailickiej – poprzez podleg∏à sobie sieç organizacji, fundacji i projektów zjednoczonych w Sieci Rozwoju Aga Khana (AKDN)18. AKDN w trakcie wojny faktycznie uratowa∏a mieszkaƒców Pamiru od Êmierci g∏odowej, walnie przyczyni∏a si´ do podpisania porozumieƒ pokojowych; wyst´puje ponadto jako poÊrednik i adwokat pomocy kierowanej przez instytucje mi´dzynarodowe do Tad˝ykistanu. Od lat 90. – korzystajàc z podleg∏ych sobie instytucji oraz finansów Mi´dzynarodowego Funduszu Walutowego, Banku Âwiatowego i in. – prowadzi szereg projektów humanitarnych, edukacyjnych (np. budowa Uniwersytetu Azji Centralnej w Chorogu), spo∏ecznych (szkolenia, aktywizacja zawodowa), gospodarczych (mikrokredyty, doradztwo, wspó∏finansowanie np. hydroelektrowni, dróg i mostów – w tym mi´dzynarodowych, zak∏adów etc.)19. O skali przemian w GBAO mo˝e Êwiadczyç m.in. fakt, ˝e przy pomocy AKDN doprowadzono do prywatyzacji 90% ziemi uprawnej i w znacznym stopniu ograniczono zale˝noÊç od dostaw z zewnàtrz. Podobne dzia∏ania (co ju˝ sygnalizowano powy˝ej) rozszerzane sà na inne regiony Tad˝ykistanu. Warto przy tym podkreÊliç, ˝e mimo znaczàcych i pog∏´biajàcych si´ ró˝nic GBAO wolne jest od tendencji separatystycznych.

OSW

1. Migracje zarobkowe Trudno przeceniç wszechstronne znaczenie, jakie dla Tad˝ykistanu majà migracje zarobkowe. Szacuje si´, ˝e od koƒca lat 90. od 600 tys. do 1,5 mln Tad˝yków (na 6 mln obywateli kraju) rocznie wyje˝d˝a do pracy (g∏ównie na budowach) w samej tylko Rosji (miasta syberyjskie, Samara, Moskwa)23. Mo˝na za∏o˝yç, ˝e migracje te dajà utrzymanie co najmniej po∏owie mieszkaƒców kraju (zw∏aszcza jeÊli uwzgl´dni si´ liczne firmy zajmujàce si´ organizacjà wyjazdów). Szacunki mówià, ˝e p∏ynàce tà drogà pieniàdze mogà nawet trzykrotnie przekraczaç wp∏ywy bud˝etu centralnego. JednoczeÊnie jest to najpowa˝niejszy instrument nacisku Rosji na Tad˝ykistan (hipotetyczne ograniczenie migracji oznacza∏oby dla Tad˝ykistanu katastrof´, z czego zdajà sobie spraw´ obie strony)24. Dla Tad˝ykistanu ma to równie˝ wy-

Prace

III. Tad˝ykistan w regionie Pierwszà dekad´ niepodleg∏oÊci (1991–2001) Tad˝ykistan koƒczy∏ jako paƒstwo s∏abe, bierne, niemal ubezw∏asnowolnione i generujàce problemy dla otoczenia. Bezpieczeƒstwo i stabilnoÊç Tad˝ykistanu uzale˝nione by∏o od postawy Rosji (faktyczna gwarancja porozumieƒ pokojowych, ochrona przed Afganistanem, ochrona przed ekspansjonizmem Uzbekistanu). Rosja patronowa∏a te˝ niemal ca∏ej aktywnoÊci zagranicznej Tad˝ykistanu, ta zaÊ ogranicza∏a si´ do obecnoÊci w strukturach dzia∏ajàcych pod patronatem Rosji – Wspólnota Niepodleg∏ych Paƒstw, Uk∏ad o Bezpieczeƒstwie Zbiorowym, Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza, Szanghajska Piàtka (potem – Szanghajska Organizacja Wspó∏pracy) i in. Si∏y rosyjskie stacjonujàce w Tad˝ykistanie by∏y zarówno gwarantem stabilnoÊci kraju, jak i g∏ównym punktem oparcia militarnego Rosji w ca∏ej Azji Centralnej, a wraz z si∏ami ochrony pogranicza jednym z ostatnich posterunków na granicach dawnego imperium. JednoczeÊnie Tad˝ykistan oskar˝any by∏ o tolerowanie czy wr´cz udzielanie pomocy Islamskiemu Ruchowi Uzbekistanu. NiestabilnoÊç i s∏aboÊç wewn´trzna zdawa∏y si´ skazywaç Tad˝ykistan na wegetacj´.

OSW

Ogromnym problemem rzutujàcym na wszystkie pozosta∏e jest przeciàgajàcy si´ kryzys gospodarczy. Fakt, ˝e Tad˝ykistan zawsze by∏ najbiedniejszà republikà w regionie, stopieƒ zniszczeƒ wojennych (w tym zniszczenie infrastruktury, emigracja elit naukowych i technicznych), potencja∏ niestabilnoÊci, eksplozja demograficzna etc. nie stwarzajà perspektyw na radykalnà popraw´ sytuacji. Nale˝y jednak odnotowaç sta∏y wzrost (ok. 10%) gospodarczy kraju (wynikajàcy g∏ównie z niskiego punktu wyjÊcia) i coraz cz´Êciej pojawiajàce si´ perspektywy zagranicznych inwestycji w infrastruktur´ (np. drogi, mosty, tunele i in.) oraz wybrane ga∏´zie gospodarki (g∏ównie hydroenergetyka20), a tak˝e rosnàce zainteresowanie zagranicznych instytucji finansowych. Charakterystyczne jest przy tym, ˝e obiektywnie niekorzystna s∏aboÊç paƒstwa i jego wycofanie si´ z szeregu inicjatyw spo∏ecznych (programów walki z bezrobociem, rozwoju edukacji, s∏u˝by zdrowia etc.) kontrastuje z du˝ym zaanga˝owaniem sektora pozarzàdowego21 oraz ogromnà aktywnoÊcià obywateli, pozostajàcà faktycznie poza kontrolà paƒstwa i oficjalnymi statystykami. Przedsi´biorczoÊç obywateli wià˝e si´ z migracjami zarobkowymi; przybiera tak˝e postaç dzia∏alnoÊci w szarej strefy i sferze kryminalnej – zwiàzanej zw∏aszcza z przemytem narkotyków22.

mierne znaczenie w sferze bezpieczeƒstwa kraju – znaczna cz´Êç by∏ych mud˝ahedów czasowo opuÊci∏a kraj w∏aÊnie z powodów ekonomicznych. Mo˝na przypuszczaç, ˝e skala migracji pociàga za sobà szereg g∏´bokich przemian kulturowych: m.in. naruszony zostaje tradycyjny model rodziny i zmienia si´ funkcja kobiety w domu, pojawia si´ koniecznoÊç pracy zarobkowej25, ponadto utrwala si´ zachwiany w zwiàzku z wojnà (a np. Êwiadomie ograniczany w sàsiednim Uzbekistanie) kontakt z kulturà i j´zykiem rosyjskim26. Rosja jest najwi´kszym rynkiem pracy dla Tad˝yków, ale nie jedynym. W stopniu niespotykanym w pozosta∏ych krajach Azji Centralnej, Tad˝ycy wyje˝d˝ajà do krajów muzu∏maƒskich (kraje Zatoki Perskiej, Pakistan, Iran) – dotyczy to zw∏aszcza wyjazdów biznesowych i migracji wykwalifikowanych specjalistów (np. lekarzy). Nie zmienia to faktu, ˝e wysoka ruchliwoÊç spo∏eczeƒstwa tad˝yckiego (niemajàca analogii w regionie) jest konsekwencjà niewydolnoÊci gospodarki Tad˝ykistanu.

Ta d ˝ y k i s t a n : c z a s p r ó b y

II. Problemy spo∏eczno-gospodarcze

Ta d ˝ y k i s t a n : c z a s p r ó b y

1. Prze∏om? Prze∏omem trudnym do przecenienia dla Tad˝ykistanu i ca∏ego regionu sta∏y si´ wydarzenia zapoczàtkowane 11 wrzeÊnia 2001 r.: gwa∏towne zainteresowanie USA i koalicjantów regionem w ramach planowanej operacji w Afganistanie, a z czasem sukces tej operacji i próby sta∏ej obecnoÊci militarnej i politycznej USA w Azji Centralnej. W waszyngtoƒskiej, ale równie˝ europejskiej perspektywie, Tad˝ykistan pojawi∏ si´ jako zaplecze dzia∏aƒ w Afganistanie oraz obszar potencjalnie zagro˝ony fundamentalizmem i terroryzmem. Niemal z dnia na dzieƒ sta∏ si´ celem wizyt wysokiej rangi dyplomatów i wojskowych (amerykaƒskich i europejskich), miejscem stacjonowania wojsk koalicji oraz beneficjentem pomocy finansowej. Ponadto szybkie rozbicie Talibów przez wojska koalicji antyterrorystycznej nagle odsun´∏o groêb´ inwazji z po∏udnia. W efekcie sàsiedztwo z Afganistanem, które przedtem by∏o dla Tad˝ykistanu przekleƒstwem, obecnie zaczyna przynosiç profity. Zachodnie instytucje finansowe zainteresowane sà rozwojem infrastruktury po obu stronach Piand˝u (rzeka graniczna mi´dzy Tad˝ykistanem a Afganistanem) jako stabilizatora sytuacji, stàd finansowanie budowy mostów i dróg w strefie przygranicznej czy plany zasilania pó∏nocy Afganistanu energià elektrycznà z budowanych hydroelektrowni w Górnobadachszaƒskim Okr´gu Autonomicznym. Sytuacja ta otworzy∏a Tad˝ykistan na Êwiat, sta∏a si´ szko∏à polityki mi´dzynarodowej dla ludzi, których jedynymi dotàd partnerami byli politycy z WNP i afgaƒscy komendanci polowi, wreszcie podwa˝y∏a dogmat o rosyjskim monopolu na obecnoÊç wojskowà w regionie i gwarancje bezpieczeƒstwa regionalnego. Proces ten – obok wielu innych konsekwencji – mia∏ ogromne znaczenie dla formowania i dojrzewania m∏odych elit tad˝yckich. Polityczna i wojskowa „ofensywa” Zachodu w Azji Centralnej w zasadzie zakoƒczy∏a si´ ju˝ w 2002 r. Ustanowienie baz wojskowych w Uzbekistanie, Kirgistanie i Tad˝ykistanie (tu jednak nie ma Amerykanów) wyznaczy∏o granic´, za którà Zachód nie osiàgnà∏ jakoÊciowo nic wi´cej. Rozbicie Talibów (paƒstwa, nie si∏), operacja w Iraku i napi´cia wewnàtrz koalicji przesun´∏y tak˝e ci´˝ar zainteresowaƒ Waszyngtonu w inne rejony

Prace

Êwiata i zaspokoi∏y pierwsze ambicje w Azji Centralnej27. Nawet ograniczona obecnoÊç Zachodu w Tad˝ykistanie (i w ca∏ym regionie) wzmocni∏a argumenty przetargowe Duszanbe w relacjach z Rosjà i faktycznie otworzy∏a kraj na samodzielnà wspó∏prac´ z innymi paƒstwami.

2. Jednak Rosja? Rosja, zaniepokojona g∏´bià zmian, które zasz∏y w regionie, zintensyfikowa∏a swojà aktywnoÊç zarówno w dziedzinie polityczno-wojskowej, bezpieczeƒstwa regionalnego, jak i gospodarczej, m.in. poprzez o˝ywienie Szanghajskiej Organizacji Wspó∏pracy (m.in. powo∏anie centrum antyterrorystycznego z siedzibà w Taszkencie) i Organizacji Uk∏adu o Bezpieczeƒstwie Zbiorowym, doprowadzajàc do o˝ywienia wspó∏pracy dwustronnej etc. Stwierdziç jednak nale˝y, ˝e Tad˝ykistan nie zdecydowa∏ si´ zrezygnowaç z wojskowej obecnoÊci Rosjan na swoim terytorium. Du˝ym problemem w stosunkach dwustronnych, w których Tad˝ykistan wykaza∏ bezprecedensowo twarde stanowisko, okaza∏y si´ warunki obecnoÊci wojskowej Rosji w tym kraju – status, finansowanie i kontrola nad 201. Dywizjà Zmechanizowanà, którà planowano przekszta∏ciç w sta∏à (4) baz´ (skàdinàd najwi´kszy rosyjski zwiàzek taktyczny dyslokowany poza granicami Federacji Rosyjskiej). Oprócz 201. Dywizji Zmechanizowanej problemem by∏ te˝ obiekt Wojsk Kosmicznych FR – stacja optoelektroniczna „Okno” w Nurku, za który Tad˝ykistan domaga∏ si´ specjalnych op∏at. Dodatkowym problemem okaza∏a si´ kontrola granicy tad˝ycko-afgaƒskiej stopniowo przekazywanej przez Rosj´ gospodarzom. Tad˝ykistan domaga∏ si´ jak najszybszego zakoƒczenia misji rosyjskiej i przekazania mu kontroli nad granicà. Na tym tle dosz∏o do rywalizacji regionalnej, gdy˝ Duszanbe poprosi∏o USA i UE o specjalnà pomoc w przej´ciu kontroli nad granicà – Zachód odpowiedzia∏ na t´ propozycj´ pozytywnie, ale wczeÊniejsze naciski Rosji na Tad˝ykistan przewa˝y∏y28. Porozumienie zawarte mi´dzy W∏adimirem Putinem a Emomali Rachmonowem 4 czerwca 2004 r. (poprzedzone m.in. kampanià przeciwko tad˝yckim gastarbeiterom w Rosji), regulujàce sp*rne kwestie, uwzgl´dnia∏o interesy rosyjskie, potwierdzajàc, ˝e to Rosja wcià˝ dysponuje najsilniejszym arsena∏em nacisków na Duszanbe i ˝e jest w stanie wyegzekwowaç strategicznie wa˝ne dla

OSW

Powodem zainteresowania Tad˝ykistanem ze strony Chin, Pakistanu, Indii29 i Iranu jest jego po∏o˝enie geopolityczne. Po pierwsze, Tad˝ykistan graniczy z Afganistanem, a wi´c stwarza mo˝liwoÊç prowadzenia tam aktywnej polityki – korzysta∏y z tego Iran i Indie w trakcie wojny w Afganistanie, wspierajàc Sojusz Pó∏nocny. Dla Chin (których ogromna aktywnoÊç w ca∏ej Azji Centralnej zas∏uguje na szczególne podkreÊlenie) Tad˝ykistan jest dodatkowo miejscem potencjalnego rozwoju fundamentalizmu, zapleczem dla „terroryzmu” w sàsiednim, niespokojnym chiƒskim Turkiestanie. Stàd m.in. bierze si´ ogromna i aktywna rola Chin w umacnianiu SOW i inicjatywach dwustronnych. Sytuacja w Afganistanie oraz wygodne has∏o wojny z terroryzmem jest okazjà do zacieÊniania wspó∏pracy polityczno-wojskowej mi´dzy Tad˝ykistanem, Pakistanem i Indiami (dwustronne zaawansowane projekty centrów koordynacyjnych, manewrów, pomocy wojskowo-technicznej etc.). Po drugie, Tad˝ykistan jest dogodnie po∏o˝ony na skrzy˝owaniu osi Wschód–Zachód i Pó∏noc– –Po∏udnie omijajàcych Afganistan lub u∏atwiajàcych do niego dost´p. Obecnie na osi Wschód– –Zachód otworzono pierwsze przejÊcie tad˝ycko-chiƒskie (Kulma–Karasu30) dajàce Tad˝ykistanowi okresowy dost´p do drogi ∏àczàcej Chiny z Pakistanem (Karakorum Highway) i stanowiàcej wyjÊcie na porty Oceanu Indyjskiego; bliska ukoƒczenia jest nowa droga z Duszanbe (z uwzgl´dnieniem rejonu Kulabu) do Chorogu. Renowacjà dróg z Duszanbe przez Raszt do Kirgistanu i Chin zainteresowane sà jednoczeÊnie UE, Chiny i Iran. Kierunek Wschód–Zachód wa˝ny jest i dla krajów regionu, ubogich w infrastruktur´, i dla Chin oraz Iranu (realizujàcych podobne projekty w zachod-

Prace

IV. Konkluzje Zahamowanie rosnàcych tendencji autorytarnych, zwi´kszenie pluralizmu politycznego i udzia∏u opozycji we w∏adzach, instytucjonalizacja nieformalnych mechanizmów politycznych (w ramach „reglamentowanej demokracji”, do czego okazjà b´dà wybory 2005 r.) jest niezb´dna do utrzymania stabilnoÊci kraju i stworzenia warunków do dalszego rozwoju. Warto podkreÊliç, ˝e w wielu regionach Tad˝ykistanu s∏aboÊç paƒstwa nie przeszkadza w rozwoju spo∏ecznym i gospodarczym w oparciu o pomoc z zagranicy (np. GBAO). Szczególnie delikatnà kwestià (zw∏aszcza w kontekÊcie jego potencja∏u destabilizacyjnego w Uzbekistanie) pozostaje fundamentalizm islamski. Aby odnieÊç sukces w walce z tym wyzwaniem, nale˝y stworzyç pozytywnà dlaƒ alternatyw´. Niezb´dne b´dà, jak si´ wydaje, wzmocnienie umiarkowanych si∏ muzu∏maƒskich (IPOT i oficjalnych struktur religijnych) oraz lokalnych elit Êwieckich, a tak˝e specjalna polityka spo∏eczna na obszarach szczególnie fundamentalizmem zagro˝onych. Stopniowo wzrasta znaczenie mi´dzynarodowe Tad˝ykistanu i zainteresowanie nim zarówno wielkich mocarstw azjatyckich (Chin, Indii, Pakistanu), Iranu, jak i Zachodu (USA i UE). Nie ogranicza si´ ono wy∏àcznie do kwestii bezpieczeƒstwa (choç dla UE kwestie „mi´kkiego bezpieczeƒstwa” Tad˝ykistanu b´dà mieç coraz wi´ksze znaczenie). Dotyczy ono równie˝ projektów infrastrukturalnych i gospodarczych. Stanowi to ogromnà szans´ na odbudow´ kraju, stopniowe wychodzenie z kryzysu i rozwój gospodarczy. Krzysztof Strachota

OSW

3. Alternatywy

nim i pó∏nocnym Afganistanie). Korytarz Pó∏noc–Po∏udnie, oprócz znaczenia dla Tad˝ykistanu (wspominana budowa tunelu pod prze∏´czà Anzob przy pomocy Iraƒczyków), ma równie˝ ogromne znaczenie geopolityczne. Pakistan od lat próbuje przekonaç Tad˝ykistan do budowy drogi ∏àczàcej oba kraje przez nale˝àcy do Afganistanu Korytarz Wahaƒski (szerokoÊci zaledwie kilkunastu kilometrów, dzielàcy oba kraje), a równolegle magistrali energetycznej31 – realizacja tych projektów stworzy∏aby pierwszy bezpoÊredni i wzgl´dnie bezpieczny korytarz ∏àczàcy Azj´ Centralnà i Po∏udniowà.

Ta d ˝ y k i s t a n : c z a s p r ó b y

siebie rozwiàzania w sferze politycznej i wojskowej. Nie nale˝y równie˝ przypuszczaç, ˝e w tym wzgl´dzie szybko zostanie zdeklasowana przez innych. ObecnoÊç rosyjska w Tad˝ykistanie si´ kurczy do coraz w´˝szego pola bezpieczeƒstwa, obecnie Federacja Rosyjska zmuszona jest do pertraktacji i konkretnych dzia∏aƒ. Je˝eli dzia∏ania te nie b´dà efektywne, jej miejsce stopniowo b´dà zajmowaç inni (dotyczy to zw∏aszcza kwestii gospodarczych, b´dàcych w orbicie zainteresowaƒ innych paƒstw, m.in. Chin, Indii, Iranu).

Ta d ˝ y k i s t a n : c z a s p r ó b y

Bibliografia (opracowania przekrojowe)

1. Central Asia: A Last Chance for Change, Asia Briefing, 29 April 2003, http://www.icg.org// library/documents/report_archive/A400957_290 42003.pdf 2. Central Asia: Islam and the State, Asia Report Nº59, 10 July 2003, http://www.icg.org//library/ documents/report_archive/A401046_10072003. pdf 3. Tajikistan: A Roadmap for Development, Asia Report Nº51, 24 April 2003, http://www.icg.org// library/documents/report_archive/A400955_240 42003.pdf 4. Tajikistan’s Politics: Confrontation or Consolidation? Asia Briefing 19 May 2004,http://www. icg.org//library/documents/asia/central_asia/04 0519_tajikistan_politics_confrontation_or_ consolidation.pdf

Prace

Moskiewskie porozumienia pokojowe (czerwiec 1997) przewidywa∏y m.in. legalizacj´ opozycji (w tym Islamskiej Partii Odrodzenia Tad˝ykistanu), integracj´ jej oddzia∏ów zbrojnych w struktury paƒstwa, przekazanie opozycji 30% stanowisk w administracji paƒstwowej, wolne wybory. 2 Warto zauwa˝yç, ˝e w przeciwieƒstwie do elit rzàdzàcych w krajach sàsiednich tad˝yckie nie sà bezpoÊrednim przed∏u˝eniem elit radzieckich. Nie ZSRR, ale wojna domowa ukszta∏towa∏a wszystkich liderów politycznych. 3 G∏oÊna by∏a sprawa gen. Gaffora Mirzojewa (pochodzi z Kulabu), który w latach 1995–2004 sta∏ na czele Gwardii Prezydenckiej, w styczniu br. przeniesiony na stanowisko szefa Agencji ds. Kontroli Narkotyków, 6 sierpnia aresztowany w zwiàzku z podejrzeniami o morderstwo, posiadanie du˝ych iloÊci broni, osiàgni´cie znacznych korzyÊci materialnych dzi´ki aktywnoÊci w szarej strefie. 4 Szczegó∏owo m.in. w “Tajikistan’s politics: Confrontation or Consolidation”, ICG Asia Briefing 19 May 2004, www.crisisweb.org 5 Np. w Dolinie Karategiƒskiej, co autor obserwowa∏ jeszcze w 2000 r. 6 Iran by∏ mocno zaanga˝owany w rozmowy pokojowe, wspierajàc opozycj´. 7 Por. Mike Redman, “Central Asian Militant Group Remains Active In Pakistan”, 3/24/04, www.eurasianet.org 8 Por. Salima Vahobzade, “Tajikistan: Islamic Party Slams Banned Rival”, RCA No. 264, 11-Feb-04, www.iwpr.net 9 Por. “Radical Islam in Central Asia: Responding to Hizb ut-Tahrir”, Asia Report Nº58 30 June 2003, www.crisisweb.org 10 Ale wed∏ug w∏asnego systemu wartoÊci – np. nie jest przeciwna niewolnictwu, które jest dopuszczalne zgodnie z szariatem. 11 Por. Daniel Kimmage, Bayat: Nothing But Questions, 6/02/04 www.rferl.org 12 Oparty na nomenklaturze klan leninabadzki (dziÊ sogdyjski) w sojuszu z klanem kulabskim rywalizowa∏y z klanem karategiƒskim (dziÊ Raszt) i pamirskim odwo∏ujàcymi si´ do hase∏ demokratycznych i islamskich. Szybkie wycofanie si´ z konfliktu i swoisty izolacjonizm klanu pamirskiego oraz stopniowa marginalizacja klanu leninabadzkiego przez kulabski sprawi∏y, ˝e w porozumieniach pokojowych z 1997 r. w∏aÊnie klan kulabski, w mniejszym stopniu karategiƒski zagwarantowa∏y sobie najlepszà pozycj´ w kraju. 13 Np. trudnoÊci w komunikacji mi´dzy Sogdem i resztà kraju sprawiajà, ˝e cz´Êciej odwiedzane przez mieszkaƒców regionu (zw∏aszcza w interesach, co jest g∏ównym powodem wyjazdów) sà Uzbekistan, Kirgistan, Kazachstan, Rosja czy nawet kraje Zatoki Perskiej ni˝ Duszanbe. Podobna sytuacja wyst´puje w odniesieniu do GBAO – drogi otwarte sà wy∏àcznie w okresie letnim, przebycie zabiera kilkanaÊcie godzin. 14 Cz´Êciowym rozwiàzaniem problemu ma byç budowany wspólnie z Iraƒczykami tunel pod prze∏´czà Anzob i Górami Zarawszaƒskimi. 15 Turko Dikaev, Tajikistan: Radical Group Uncovered in South, RCA No. 271, 17-Mar-04, www.iwpr.net 16 Próby narzucenia urz´dników z Kulabu koƒczy∏y si´ tragicznie.

OSW

Prace

Ta d ˝ y k i s t a n : c z a s p r ó b y

Obydwaj w czasie wojny domowej byli komendantami polowymi. 18 Por. www.akdn.org 19 Por. m.in. Case Study on Tajikistan Pamir Private Power Project, http://siteresources.worldbank.org/INTTAJIKISTAN/ Resources/Tajikistan.pdf 20 Zasoby hydroenergii Tad˝ykistanu szacuje si´ na 520 mld kWh, za: Interfax-Kazakhstan. 21 M.in. otwarcie Pierwszego Banku Mikrofinansowania w Tad˝ykistanie 5.07.2004 przez filie AKDN, wykorzystywane w wi´kszoÊci mo˝liwoÊci otrzymania kredytów z EBOR. 22 Por. Gonzalez Esfandiri, Central Asia: Drug Addiction Is On The Rise (Part 1,2), 22.06.2004, www.rferl.org 23 Por. Daniel Kimmage, Labor Migration and Tajik-Russian Relations, 14.06.2004, www.rferl.org 24 Warto zauwa˝yç, ˝e porozumienia tad˝ycko-rosyjskie dotyczàce bazy wojsk rosyjskich, statusu wojsk ochrony pogranicza, strategicznych inwestycji rosyjskich w Tad˝ykistanie, b´dàce punktem zapalnym w relacjach dwustronnych zosta∏y zawarte w czerwcu 2004 r. po szeregu spektakularnych akcji rosyjskich – nagonka medialna, bezpoÊrednie ataki „chuligaƒskie” etc. – wymierzonych w tad˝yckich gastarbeiterów. 25 Nawet w czasach ZSRR aktywnoÊç zawodowa kobiet tad˝yckich mia∏a marginalne znaczenie. 26 Paradoksalnie nie oznacza to utrwalenia prorosyjskich sentymentów – imigranci i ich rodziny podkreÊlajà raczej narastajàcy rasizm spo∏eczeƒstwa rosyjskiego i wrogie nastawienie struktur paƒstwowych, co przyczynia si´ do umacniania to˝samoÊci tad˝yckiej i muzu∏maƒskiej. 27 USA usatysfakcjonowane owocnà wspó∏pracà z Tad˝ykistanem, udzielajà im poparcia, nawet kosztem deklarowanych celów demokratyzacji regionu np. poparcie prezydenckiego projektu ordynacji wyborczej, mimo protestów opozycji w lipcu 2004 r., co wydaje si´ krokiem nieprzemyÊlanym. 28 Tu pojawia si´ coraz cz´Êciej dostrzegane znaczenie Tad˝ykistanu jako kraju tranzytowego dla narkotyków, broni i ludzi z Afganistanu do Rosji i na Zachód oraz koniecznoÊç zwi´kszenia zaanga˝owania UE w tej materii. Por.: Justine Walker, “The Withdrawal of Russian Border Guards In Tajikistan: Implications for Drug Trafficking and Islamic Militants?”, Central Asia – Caucasus Analyst, June 30, 2004 oraz Stephen Blank, “Russian Forces In Tajikistan: A Permanent Presence?” Central Asia – Caucasus Analyst, 16 June, 2004. 29 Stephen Blank, “India’s Continuing Drive Into Central Asia”, Central Asia – Caucasus Analyst, 20 January, 2004. 30 Sultonbek Aksakalov, “A New Silk Road? Tajikistan-China Border Crossing Opens”, Central Asia – Caucasus Analyst, 02 June, 2004. 31 Pakistan, tak˝e w br., wykazywa∏ powa˝ne zainteresowanie inwestycjami w hydroenergetyk´ Tad˝ykistanu. Cz´Êç tych projektów zosta∏a w czerwcu przej´ta przez Rosj´ obawiajàcà si´ ich utraty. Obecnie w inwestycje w hydroenergetyk´ Tad˝ykistanu zaanga˝owany jest Iran (hydroelektrownia w Sangtudzie).

OSW

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

Wst´p 1. Po∏o˝enie, potencja∏, ambicje i priorytety polityczne predestynujà Uzbekistan do odgrywania czo∏owej roli wÊród paƒstw Azji Centralnej. Paƒstwo to uwa˝ane by∏o przez spo∏ecznoÊç mi´dzynarodowà za filar bezpieczeƒstwa w regionie. Poczucie to wzmocni∏o si´ jeszcze po 11 wrzeÊnia 2001 r. i z pewnoÊcià by∏o jednym z wa˝niejszych czynników, które sk∏oni∏y Stany Zjednoczone do nawiàzania Êcis∏ej wspó∏pracy polityczno-wojskowej z Taszkentem. Administracja waszyngtoƒska oczekiwa∏a, ˝e o˝ywienie kontaktów stanie si´ katalizatorem przemian politycznych, gospodarczych i spo∏ecznych w Uzbekistanie, dzi´ki czemu utrwalà si´ tak˝e pozytywne tendencje w innych paƒstwach regionu. Tymczasem w stosunkach Waszyngton–Taszkent nastàpi∏ kryzys (chocia˝ USA z pewnoÊcià b´dà staraç si´ go przezwyci´˝yç), a kraj zbli˝y∏ si´ do Rosji i Chin.

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji

2. W Uzbekistanie pog∏´bia si´ kryzys ekonomiczno-spo∏eczny. Prognozy rozwoju sytuacji sà pesymistyczne. Skala problemów gospodarczych i spo∏ecznych (konieczne sà reformy rzeczywiste, a nie pozorowane) oraz niepewnoÊç co do dalszego rozwoju sytuacji politycznej (grupy interesów zbierajà si∏y przed oczekiwanymi zmianami), mogà zagra˝aç stabilnoÊci paƒstwa. W przypadku za∏amania si´ porzàdku polityczno-spo∏ecznego Uzbekistanu nastàpi g∏´boka destabilizacja w ca∏ej Azji Centralnej. Niepokojàce jest to, ˝e negatywne tendencje w paƒstwie nasilajà si´, a w obecnych warunkach wr´cz niemo˝liwe wydaje si´ ich odwrócenie.

Centralnej? Grzegorz Zasada

3. Potencjalna niestabilnoÊç Uzbekistanu wynika ze sposobu prowadzenia polityki wewn´trznej. W sferze gospodarczej spowodowane jest to b∏´dnà politykà gospodarczà w∏adz, zaniechaniem liberalizacji i otwarcia, zachowaniem gospodarki centralnie planowanej, nieodpowiednim wydatkowaniem wp∏ywów bud˝etowych (m.in. na przeroÊni´tà administracj´ i nadmiernie rozbudowany aparat bezpieczeƒstwa), co z kolei wp∏yn´∏o na znaczne ograniczenie wspó∏pracy z mi´dzynarodowymi instytucjami finansowymi. Natomiast w sferze politycznej utrzymuje si´ rywalizacja klanowa; istnieje du˝e prawdopodobieƒstwo intensyfikacji walki o przej´cie w∏adzy mi´dzy grupami interesów. Wobec braku powa˝-

Prace

OSW

I. Sytuacja spo∏eczno-gospodarcza Sytuacja ekonomiczna w Uzbekistanie jest najwa˝niejszym êród∏em niezadowolenia oraz napi´ç spo∏ecznych w paƒstwie. Gospodarka Uzbekistanu od d∏u˝szego czasu znajduje si´ w fazie stagnacji1, system gospodarczy jest niewydolny i nie potrafi sprostaç wyzwaniom, jakie stawia najliczniejsze spo∏eczeƒstwo Azji Centralnej. Uzale˝nienie ekonomii od polityki uniemo˝liwia przeprowadzenie rzeczywistych reform, na które nie jest te˝ przygotowane coraz ubo˝sze spo∏eczeƒstwo. W∏adze dà˝à do utrzymania status quo w sferze ekonomicznej, gdy˝ zapewnia to nie tylko osiàganie profitów finansowych, ale stanowi równie˝ podstawowy instrument kontroli politycznej i spo∏ecznej. Beneficjentami tego systemu sà wàskie grupy spo∏eczne – elity w∏adzy, wy∏onione ze struktur klanowych i regionalnych, powiàzane z nimi oraz z uk∏adami mafijnymi. Podzia∏ w∏adzy mi´dzy nimi wià˝e si´ z kontrolà okreÊlonych sektorów gospodarki przez struktury regionalne i klany2. Powodem Êwiadomego zaniechania reform by∏a tak˝e obawa elit w∏adzy przed negatywnymi, lecz nieuniknionymi konsekwencjami transformacji ustrojowej – kosztami spo∏ecznymi (m.in. bezrobociem), które – pog∏´biajàc spo∏eczne niezadowolenie – mog∏yby zachwiaç równowag´ w paƒstwie. Obecna sytuacja w Uzbekistanie dowodzi

Prace

1. Sektor bawe∏ny Rolnictwo, a zw∏aszcza sektor bawe∏ny, podporzàdkowane jest strukturom paƒstwa i celom przez nie wyznaczanym8. Polityka rolna paƒstwa, cechujàca si´ anachronicznoÊcià i ch´cià utrzymania za wszelkà cen´ dotychczasowego status quo, stanowi jeden z kluczowych elementów wp∏ywajàcych na konserwacj´ ca∏ego systemu i blokujàcych reformy w paƒstwie. JednoczeÊnie jest przyczynà powa˝nych napi´ç spo∏eczno-ekonomicznych9, regionalnych (centrum–prowincje), jednym z wa˝niejszych êróde∏ wp∏ywów politycznych i ekonomicznych wàskich grup, sprzyja tak˝e utrwalaniu licznych patologii (np. korupcji urz´dników paƒstwowych, powiàzaƒ o charakterze paternalistyczno-mafijnym). Kontrola nad procesem skupu i eksportu bawe∏ny oraz nad kana∏ami dystrybucji pozyskanych w ten sposób Êrodków finansowych stanowi (poza oczywistym sposobem bogacenia si´ pewnych osób i grup) przedmiot rywalizacji mi´dzy grupami interesów. Nieprzypadkowo Ismail D˝ura-

OSW

4. Represje wobec opozycji (rzeczywistej i tej domniemanej) doprowadzi∏y do radykalizacji znacznej cz´Êci spo∏eczeƒstwa. Symptomatycznym przejawem rozwoju sytuacji sta∏y si´ samobójcze zamachy terrorystyczne (prze∏om marca i kwietnia; 30 lipca br.), niewyst´pujàce wczeÊniej w Uzbekistanie, których podstawowym celem okaza∏ si´ aparat bezpieczeƒstwa paƒstwa. Prawdopodobieƒstwo powtórzenia zamachów jest bardzo wysokie.

jednak, ˝e taktyka zaniechania przynios∏a skutki odwrotne ni˝ oczekiwane. Nie przeprowadzajàc koniecznych reform (na co w ró˝nym stopniu zdecydowa∏y si´ paƒstwa sàsiednie – Kazachstan, Kirgistan), nie zdo∏ano uchroniç si´ przed olbrzymimi kosztami spo∏ecznymi, które wcià˝ si´ pog∏´biajà3. Standard ˝ycia wi´kszoÊci spo∏eczeƒstwa obni˝a si´, p∏ace sà niskie4 i nie wystarczajà na utrzymanie rodzin (z powodu inflacji i polityki finansowej paƒstwa towary i us∏ugi nieustannie dro˝ejà), cz´ste sà opóênienia w ich wyp∏acaniu. Aby utrzymaç rodzin´, Uzbecy muszà poszukiwaç dodatkowego êród∏a dochodów (ale nowych miejsc pracy nie przybywa). W ostatnich latach wyraênie wzrasta emigracja zarobkowa: do Rosji i Kazachstanu5 (w latach 2000–2002 nastàpi∏o podwojenie liczby wyje˝d˝ajàcych do Kazachstanu6), gdzie zarobiç mo˝na nawet dziesi´ciokrotnie wi´cej ni˝ w Uzbekistanie. Niestety, wyjazdy te mogà okazaç si´ ryzykowne i niebezpieczne, gdy˝ w ich trakcie Uzbecy stajà si´ obiektem upokorzeƒ ze strony tamtejszej ludnoÊci i/lub milicji, ataków koƒczàcych si´ nieraz uszkodzeniami cia∏a lub utratà ˝ycia. Nowym zjawiskiem sà wyjazdy zarobkowe kobiet do przygranicznych obszarów Kirgistanu7.

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

nej Êwieckiej alternatywy dla istniejàcego porzàdku oraz wobec likwidacji umiarkowanego islamu (nie radykalnego, ale tak˝e niezale˝nego w stosunku do administracji paƒstwowej) coraz wi´kszà liczb´ zwolenników zyskuje ideologia islamu fundamentalistycznego.

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

bekow – przywódca klanu samarkandzkiego – równie˝ dzi´ki kontroli nad bawe∏nà10, uznawany by∏ za jednà z najpot´˝niejszych osób w paƒstwie. Ziemia w Uzbekistanie nie zosta∏a sprywatyzowana, jednak osoby prywatne majà prawo dzier˝awiç dzia∏ki rolne przez 49 lat i teoretycznie dysponujà swobodà odnoÊnie rodzaju uprawianych roÊlin na dowolnym areale11. W praktyce zmuszeni sà uprawiaç bawe∏n´, choç jest to produkcja dochodowa tylko dla monopolu paƒstwowego – warunkiem zezwolenia na dzier˝aw´ jest najcz´Êciej zgoda na przeznaczenie cz´Êci (np. 50%) area∏u pod upraw´ bawe∏ny, odmowa mo˝e pociàgnàç za sobà np. od∏àczenie od systemu irygacyjnego. Lokalni urz´dnicy paƒstwowi kontrolujà, czy ziemia jest uprawiana zgodnie z ustalonymi regulacjami. Takie restrykcje wynikajà ze strategicznych interesów paƒstwa w sektorze bawe∏ny, gdy˝ prawie po∏owa dochodów eksportowych pochodzi w∏aÊnie ze sprzeda˝y bawe∏ny – w 2002 roku 1,5 mld USD (Uzbekistan jest piàtym producentem bawe∏ny na Êwiecie i drugim eksporterem w∏ókien bawe∏ny)12. To sprawia, ˝e dochody paƒstwa sà uzale˝nione np. od cen bawe∏ny na rynkach Êwiatowych i sprzyjajàcych bàdê niesprzyjajàcych warunków pogodowych. I tak w 2003 r. na skutek du˝ych opadów deszczu na wiosn´ zbiory bawe∏ny w porównaniu z rokiem poprzednim spad∏y z 3,2 mln ton do 2,85 mln ton, a produkcja w∏ókien bawe∏ny spad∏a o ponad 6% do poziomu 945,9 tys. ton13. Co roku mi´dzy organami paƒstwa (Ministerstwem Rolnictwa i Zasobów Wodnych, prokuraturà, organami bezpieczeƒstwa), lokalnymi elitami, grupami o charakterze mafijnym oraz zwyk∏ymi obywatelami rozgrywa si´ „walka o bawe∏n´”. Paƒstwo aktywnie dzia∏a na rzecz podnoszenia poziomu zbiorów bawe∏ny, pozostajàc jedynym podmiotem uprawnionym do jej skupu, stàd ceny skupu sà bardzo niskie, bywa, ˝e 20-krotnie ni˝sze ni˝ w paƒstwach sàsiednich. W 2002 r. za 1 kilogram bawe∏ny p∏acono 125 sumów (10–12 centów), a zdarza si´, ˝e praca w ogóle nie jest wynagradzana. Niskie ceny skupu gwarantujà zaÊ znaczne zyski przy sprzeda˝y tego samego surowca za granicà. Ka˝dego roku planuje si´ poziom zbiorów bawe∏ny, z czego nast´pnie rozliczani sà hokimowie (gubernatorzy obwodów)14. Gubernatorzy wszelkimi sposobami starajà si´ sprostaç wymaganiom – do pomocy

Prace

przy zbieraniu surowca wysy∏a si´ personel instytucji rzàdowych, studentów, a nawet dzieci. WÊród zubo˝a∏ego spo∏eczeƒstwa kwitnie przemyt bawe∏ny do sàsiednich republik. Paƒstwo stara si´ temu przeciwdzia∏aç, w kampani´ przeciwko przemytnikom bawe∏ny anga˝uje si´ sam prezydent Karimow, uczestniczà organy bezpieczeƒstwa – w okresie zbiorów pojawiajà si´ dodatkowe punkty kontroli drogowej, wzmacniane sà granice. Notowane sà przypadki ofiar Êmiertelnych w trakcie operacji antyprzemytniczych prowadzonych przez s∏u˝by graniczne.

2. System finansowy – kontrola paƒstwa i hamulec rozwoju W porównaniu z innymi paƒstwami WNP, a nawet z sàsiednimi republikami (Kazachstanem, Kirgistanem i Tad˝ykistanem) system finansowy Uzbekistanu jest niedorozwini´ty i w powa˝ny sposób ogranicza mo˝liwoÊci rozwoju gospodarczego kraju. JednoczeÊnie stanowi wa˝ny instrument kontroli paƒstwa nad spo∏eczeƒstwem. Od po∏owy lat 90., kiedy po krótkim okresie nieznacznej liberalizacji handlu obcà walutà rzàd zaostrzy∏ przepisy w tej dziedzinie, mi´dzynarodowe instytucje finansowe wielokrotnie apelowa∏y o ujednolicenie kursu narodowej waluty – suma (UZS) wzgl´dem walut obcych i pe∏nà liberalizacj´ dost´pu do tych ostatnich. Rzeczywiste skutki og∏aszanej przez rzàd Uzbekistanu liberalizacji rynku finansowego pokazujà, jak bardzo te dzia∏ania rozmijajà si´ ze sk∏adanymi wczeÊniej obietnicami. Wprowadzenie wymienialnoÊci suma w paêdzierniku 2003 r. tylko cz´Êciowo rozwiàza∏o problemy rynku finansowego. 2.1. System bankowy Banki pozosta∏y w∏asnoÊcià paƒstwa. Nawet w bankach komercyjnych paƒstwo zachowa∏o wi´kszoÊciowe udzia∏y15. Ich podstawowym zadaniem jest realizacja polityki paƒstwa, stàd ich rola jako instytucji komercyjnych, przynoszàcych zyski schodzi na dalszy plan. Szerokim wachlarzem uprawnieƒ dysponuje bank centralny, który kszta∏tuje procesy gospodarcze (m.in. reguluje poda˝ gotówki na rynku), posiada mo˝liwoÊci manipulowania wskaênikami gospodarczymi (np. inflacja, kurs walut obcych), nominuje i odwo∏uje zarzàdy banków.

OSW

2.3. WymienialnoÊç waluty Jeszcze do niedawna w Uzbekistanie istnia∏y trzy ró˝ne kursy dolara USA (podstawowej „twardej” waluty obcej) – dwa oficjalne plus kurs czarnorynkowy. Ró˝nica mi´dzy kursem oficjalnym a czarnorynkowym mog∏a wynosiç

Prace

OSW

2.2. Obieg pieniàdza Jednà z najbardziej ucià˝liwych dla spo∏eczeƒstwa (zwyk∏ych obywateli i przedsi´biorców) oraz zagranicznych inwestorów bolàczek uzbeckiego systemu finansowego jest problem z gotówkà – a raczej jej brakiem w bankach. Przyczynà tego jest wyst´powanie uzbeckiej waluty w dwóch postaciach: gotówki (bardziej wartoÊciowej, preferowanej jako sposób regulacji nale˝noÊci) i pieniàdza bankowego (mniej po˝àdanego, który z powodu istniejàcych regulacji jest trudno wymieniç na „˝ywà” gotówk´, natomiast obowiàzkowego np. w transakcjach firm prywatnych; w nielegalnych17 transakcjach jego wartoÊç wynosi 80–85% wartoÊci gotówki). Zachowanie szkodliwego dla gospodarki systemu dwóch postaci pieniàdza jest korzystne dla paƒstwa, wy˝szych urz´dników banków komercyjnych i banku centralnego18. Paƒstwo posiada mo˝liwoÊç kontroli obrotu pieniàdza i ca∏ej gospodarki, deleguje odpowiedzialnoÊç za gotówkowe wyp∏aty pensji, stypendiów, rent i emerytur na banki, które otrzymujà z banku centralnego pieniàdz bankowy, a wi´c niepo˝àdany na rynku. W ten sposób ewentualne opóênienia19 w wyp∏atach Êwiadczeƒ stajà si´ „winà” banków, którym brakuje gotówki w sejfach, gdy˝ sà zmuszone codziennie odprowadzaç gotówk´ do banku centralnego.

nawet 100%, dlatego handel walutami by∏ wyjàtkowo dochodowym zaj´ciem. Rzàd ogranicza∏ liczb´ podmiotów gospodarczych uprawnionych do prowadzenia punktów wymiany (dzi´ki arbitralnoÊci tych decyzji by∏a to skuteczna metoda bogacenia si´ okreÊlonych grup) oraz zmusza∏ eksporterów do odstàpienia paƒstwu cz´Êci bàdê ca∏oÊci wp∏ywów w obcej walucie. SztucznoÊç tych regulacji by∏a korzystna dla paƒstwa (zyskiwa∏o ono mo˝liwoÊç poprawienia bilansu p∏atniczego), podmiotów gospodarczych wyznaczonych przez paƒstwo do handlu obcà walutà20 oraz dla urz´dników rzàdowych w ministerstwach i agencjach celnych przyznajàcych takie licencje. Rzàd Uzbekistanu zobowiàza∏ si´ znieÊç restrykcje na rynku finansowym (porozumienie z MFW z 31 stycznia 2002 r., rezultaty szczytu EBOR w Taszkencie 4–5 maja 2003 r., presja mi´dzynarodowych instytucji finansowych). W kwietniu 2002 r. doprowadzono do ujednolicenia kursów waluty, wzros∏a kwota, którà ka˝dy obywatel raz na kwarta∏ móg∏ wymieniç. Oficjalnie od 15 paêdziernika 2003 r. waluta Uzbekistanu – sum – jest ca∏kowicie wymienialna, a osoby prawne mogà kupowaç walut´ na potrzeby handlu z zagranicà. Nadzieje na szybkà popraw´ na rynku finansowym okaza∏y si´ p∏onne, gdy˝ w Êlad za liberalizacjà dost´pu do obcej waluty (choç nadal istniejà restrykcje) nie posz∏o rozluênienie polityki reglamentacji gotówki. Koncesje na prowadzenie punktów wymiany dewiz posiadajà jedynie banki i podmioty prywatne uzale˝nione od paƒstwa, które mogà dokonywaç ich kupna i sprzeda˝y po kursie (mocno zawy˝onym) wyznaczonym przez bank centralny. Ograniczona iloÊç gotówki na rynku nie sprzyja swobodnemu dost´powi do kupna i sprzeda˝y waluty. W sytuacji ograniczonej poda˝y sumów problemem sta∏a si´ sprzeda˝ dolarów. W konsekwencji tego utrzyma∏ si´ czarny rynek, z tym ˝e dolar jest tam taƒszy o 2–3 sumy. W 2004 roku bank centralny dwukrotnie (w marcu i czerwcu) wprowadza∏ reglamentacj´ gotówki. Bank centralny dysponuje równie˝ mo˝liwoÊcià (z której cz´sto korzysta) wstrzymania transakcji wymiany walut na okreÊlonym terenie lub w pewnych bankach poprzez zablokowanie serwera banku centralnego, którego poÊrednictwo jest konieczne przy takich transakcjach.

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

Poniewa˝ w Uzbekistanie banki funkcjonujà jako rami´ paƒstwa, spo∏eczeƒstwo nie ma zaufania do tych instytucji, tym bardziej ˝e z chwilà wp∏aty na w∏asne konto bankowe obywatele de facto tracà mo˝liwoÊç kontroli zasobów finansowych16. Starania klientów na rzecz zminimalizowania wielkoÊci wp∏at pieni´˝nych do banków powodujà, ˝e banki uciekajà si´ do administracyjnych Êrodków, aby przyciàgnàç gotówk´ od spo∏eczeƒstwa (oficjalnie istnieje obowiàzek wp∏acania do banków wszystkich zasobów pieni´˝nych osób prawnych, wi´kszoÊç transakcji musi z mocy prawa odbywaç si´ w sposób bezgotówkowy).

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

3. Problemy Êredniej i ma∏ej przedsi´biorczoÊci W Uzbekistanie sektor Êredniej i ma∏ej przedsi´biorczoÊci prze˝ywa nieustajàce problemy (g∏ównie natury systemowej), skutecznie kr´pujàce jego rozwój. Mo˝liwoÊci jego dzia∏ania wcià˝ ograniczane sà koncepcjami gospodarki sterowanej centralnie21, dla której priorytetem pozostajà nieefektywne du˝e przedsi´biorstwa przemys∏owe. Wynika to tak˝e z koncepcji bezpieczeƒstwa ekonomicznego i politycznego, której zasadniczym celem jest utrzymanie wysokiego poziomu zatrudnienia w du˝ych nierentownych przedsi´biorstwach22 paƒstwowych, nawet za cen´ ich subsydiowania. Aby podtrzymaç ten kosztowny model gospodarczy23, paƒstwo stosowa∏o dotychczas skomplikowane mechanizmy fiskalne (opodatkowanie produkcji rolnej, sektora energetycznego, eksportu; wysokie c∏a na towary importowane, zw∏aszcza stanowiàce konkurencj´ wobec tych wytwarzanych w kraju; wakacje podatkowe dla wybranych przedsi´biorstw) i uniemo˝liwia∏o swobodny dost´p do obcej waluty. Ofiarà tych restrykcji sta∏ si´ sektor Êrednich i ma∏ych firm prywatnych. Nie jest on zdolny konkurowaç z paƒstwowymi przedsi´biorstwami, które mogà korzystaç z subsydiowanych kredytów, a jeszcze do niedawna mia∏y równie˝ dost´p do obcej waluty po ni˝szym kursie. W ten sposób, jak oblicza∏ w 2002 r. Bank Âwiatowy, ma∏e przedsi´biorstwa p∏aci∏y za finansowanie w∏asnego importu trzykrotnie wi´cej ni˝ du˝e przedsi´biorstwa. Do kolejnych ucià˝liwoÊci zaliczyç nale˝y koniecznoÊç uzyskania ró˝nych koncesji i zezwoleƒ na prowadzenie dzia∏alnoÊci, a tak˝e utrudnienia stosowane przez lokalnych urz´dników administracyjnych, skarbowych czy nawet s∏u˝by porzàdkowe i bezpieczeƒstwa. Biurokratyczne formalnoÊci stanowià du˝e pole do nadu˝yç dla lokalnych urz´dników, którzy cz´sto oczekujà wr´czenia ∏apówki za wydanie koncesji, zaniechanie kontroli czy przymkni´cie oka na nieprawid∏owoÊci24. Deklaracje rzàdu o woli zwi´kszania pomocy dla sektora prywatnego (np. prezydencki dekret z 24 stycznia 2002 r.) nie korespondujà z wprowadzanymi rozporzàdzeniami. Dekret z listopada 2002 r. przyznawa∏ lokalnym w∏adzom prawo do renacjonalizacji i odsprzeda˝y tych przedsi´biorstw, które zmieni∏y zakres dzia∏alnoÊci bez

Prace

zgody w∏adz. Dekret wydany miesiàc póêniej powa˝nie utrudnia∏ warunki uzyskania licencji na handel hurtowy. Najbardziej kontrowersyjnym i krytykowanym posuni´ciem rzàdu by∏o wprowadzenie25 drastycznych ce∏ na towary importowane – 50% na towary przemys∏owe i 90% na pozosta∏e towary (jesienià 2002 roku wskutek oporu spo∏eczeƒstwa i krytyki MFW zmniejszono je odpowiednio do 40% i 70%). Charakterystyczne jest, ˝e zarówno dekrety, jak i rozporzàdzenia, sà podpisywane przez jednà i t´ samà osob´ – Islama Karimowa – jako prezydenta (dekrety) i jako przewodniczàcego Rady Ministrów (rozporzàdzenia). Ka˝dy z importerów zobowiàzany jest do posiadania dokumentów potwierdzajàcych op∏acenie c∏a oraz spe∏nianie przez te towary norm bezpieczeƒstwa oraz norm sanitarnych. Nowe regulacje najbardziej dotkn´∏y drobnych bazarowych importerów-sprzedawców taniej odzie˝y i innych towarów, jak równie˝ powiàzanych z nimi kierowców i tragarzy, a tak˝e w∏aÊcicieli ma∏ej gastronomii. To doprowadzi∏o do deficytu niektórych towarów na rynku, a w konsekwencji – wzrostu ich cen oraz masowych wyjazdów obywateli na zakupy do przygranicznych bazarów w Kazachstanie, Kirgistanie i Tad˝ykistanie. Pod pretekstem ochrony sanitarnej kraju w grudniu 2002 i styczniu 2003 roku w∏adze Uzbekistanu zamkn´∏y granice z sàsiednimi paƒstwami. W wypowiedziach wysokich urz´dników paƒstwowych oraz w prasie pojawi∏a si´ tak˝e nieprzyjazna retoryka krytykujàca „agresywnà” polityk´ gospodarczà sàsiadów. Rzàdowe rozporzàdzenia przyczyni∏y si´ do powa˝nego kryzysu w samym Uzbekistanie (sprzedawcy bazarowi zamykali stragany), napi´ç spo∏ecznych, a nawet demonstracji i zamieszek (np. w Taszkencie 25–26 lipca, 4 wrzeÊnia) oraz starç mi´dzy milicjà a kupcami i handlarzami. W efekcie liczba ma∏ych przedsi´biorstw zajmujàcych si´ handlem spad∏a, wielu przedsi´biorcom skonfiskowano towar, inni zdecydowali si´ dzia∏aç nielegalnie, p∏acàc ∏apówki urz´dnikom celnym i kontrolerom.

OSW

Prace

5. Niesprzyjajàcy klimat inwestycyjny Zachodni inwestorzy coraz mniej ch´tnie anga˝ujà kapita∏ w Uzbekistanie. W 2002 r. nastàpi∏ spadek o 22% i tak bardzo niskiego poziomu zagranicznych inwestycji i osiàgnà∏ 65 mln USD29. W tym samym roku bezpoÊrednie inwestycje per capita wynios∏y zaledwie 2,5 USD30. Ma to te˝ konsekwencje w poziomie wymiany handlowej. Wyniki badaƒ za rok 2002 przeprowadzonych przez EBOR i Bank Âwiatowy pokazujà, ˝e spoÊród uwzgl´dnionych 27 paƒstw b´dàcych w fazie transformacji Uzbekistan by∏ jedynym, którego ogólny poziom wymiany handlowej (eksport i import) w 2002 r. by∏ ni˝szy ni˝ na poczàtku transformacji i wyniós∏ 76,6% poziomu z 1993 r.31 (Kirgistan – 133,6%, Tad˝ykistan – 139,0%). Niesprzyjajàcy klimat dla dzia∏alnoÊci gospodarczej w Uzbekistanie, objawiajàcy si´ m.in. koniecznoÊcià zmagania si´ z biurokracjà i korupcjà, systemem bankowym zupe∏nie nieprzystosowanym do warunków wolnego rynku, wcià˝ istniejàcymi problemami na rynku walutowym, odstraszajà zachodnie firmy

OSW

Cezur´ w relacjach Uzbekistanu z zagranicznymi instytucjami finansowymi i pomocowymi stanowi∏y nast´pstwa 11 wrzeÊnia 2001 r. WczeÊniej instytucje te wyra˝a∏y rozczarowanie ambiwalentnym stosunkiem w∏adz Uzbekistanu do zalecanych reform ekonomicznych (wiosnà 2001 r. MFW zamknà∏ swoje biuro w Taszkencie). Jednak jesienià 2001 r. i wiosnà 2002 r. sytuacja zmieni∏a si´ na korzyÊç Uzbekistanu – m.in. w listopadzie 2001 roku EBOR przyzna∏ Uzbekistanowi dwa du˝e kredyty na modernizacj´ transportu kolejowego i infrastruktury komunalnej w wysokoÊci 85 mln USD, a administracji waszyngtoƒskiej uda∏o si´ nak∏oniç MFW do wznowienia wspó∏pracy z Taszkentem. 31 stycznia 2002 r. mi´dzy rzàdem uzbeckim a MFW podpisano porozumienie o wspó∏pracy, z perspektywà wsparcia kredyto wego ró˝nych projektów. Oczekiwania instytucji finansowych nie doczeka∏y si´ realizacji. Jeszcze w 2002 r. drastycznie podniesiono stawki celne na importowane towary (o czym by∏a mowa wczeÊniej), a na prze∏omie 2002/2003 zamkni´to granice z sàsiednimi paƒstwami, co jawnie k∏óci∏o si´ z wymogami tworzenia sprzyjajàcych warunków dla drobnych przedsi´biorców i liberalizacji handlu w regionie. Dalsze pogorszenie wzajemnych relacji nastàpi∏o w 2003 r. i pierwszej po∏owie roku 2004, chocia˝ jeszcze 31 grudnia 2003 roku EBOR podpisa∏ porozumienie o finansowaniu w Uzbekistanie 21 projektów o ∏àcznej wartoÊci 527 mln EUR26. Przyczyn nale˝y upatrywaç w niech´ci Uzbekistanu do rzeczywistego forsowania programu reform. Wiele kontrowersji wywo∏a∏a sprawa zorganizowania w Taszkencie dorocznej sesji Rady Dyrektorów EBOR. Przeciwnicy tego pomys∏u wskazywali, ˝e poÊrednio oznacza∏oby to akceptacj´ sytuacji politycznej i polityki gospodarczej Uzbekistanu. Sesja odby∏a si´ jednak, natomiast na zakoƒczenie obrad zaapelowano do w∏adz w Taszkencie m.in. o liberalizacj´ systemu finansowego i handlu z sàsiadami, a tak˝e o demokratyzacj´ ˝ycia politycznego, ostrzegajàc, ˝e w przeciwnym razie programy pomocowe zostanà wstrzymane. Og∏oszonà w paêdzierniku 2003 r. liberalizacj´ rynku walutowego instytu-

cje finansowe przywita∏y z radoÊcià, dodajàc jednoczeÊnie, ˝e nie mo˝na traktowaç tego jako panaceum na wszystkie problemy, z którymi boryka si´ uzbecka gospodarka. Podmioty wspó∏pracujàce dotychczas z Uzbekistanem, zw∏aszcza EBOR, dawa∏y coraz wyraêniejsze sygna∏y, ˝e dalsza pomoc b´dzie uzale˝niona od zmiany nie tylko w tej dziedzinie, ale tak˝e od poprawy sytuacji politycznej: rzeczywistej demokratyzacji systemu i pluralizmu, a tak˝e przestrzegania praw cz∏owieka27. Zniech´cony brakiem post´pu w wymienionych dziedzinach EBOR og∏osi∏ 6 kwietnia 2004 r., ˝e ograniczy swoje zaanga˝owanie w Uzbekistanie wy∏àcznie do projektów przynoszàcych bezpoÊrednie korzyÊci spo∏eczeƒstwu (sektor prywatny, sektor publiczny finansujàcy aktywnoÊç przygranicznà). Inne du˝e instytucje finansowe kontynuujà dzia∏alnoÊç w Uzbekistanie. SpoÊród nich jedynie Azjatycki Bank Rozwoju gotowy jest udzieliç wi´kszych kredytów28, inne – np. Bank Âwiatowy – przeznaczajà stosunkowo niewielkie kwoty (ok. 50 mln USD rocznie, g∏ównie na projekty infrastrukturalne), których wykorzystanie stoi pod znakiem zapytania.

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

4. S∏absza wspó∏praca z mi´dzynarodowymi instytucjami finansowymi

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

od rozpocz´cia dzia∏alnoÊci, a dzia∏ajàcy dotychczas ograniczajà swoje zaanga˝owanie32. Warto jednak dodaç, ˝e odwrotnà tendencj´ mo˝na zauwa˝yç w odniesieniu do wielkiego kapita∏u rosyjskiego, który obecnie jest przez w∏adze Uzbekistanu faworyzowany (np. w czerwcu br. kompania ¸UKoil podpisa∏a kontrakt na inwestycje w sektorze gazowym rz´du 1 mld USD, w lipcu rosyjski MTS kupi∏ 74% udzia∏ów w najwi´kszej sieci komórkowej Uzdonrobita za 120 mln USD). Jak ocenia Bank Âwiatowy, drastyczny spadek zagranicznych inwestycji w Uzbekistanie (obecnie najni˝szy w ca∏ej WNP) w znaczàcy sposób przyczynia si´ do wzrostu obszaru biedy w tym paƒstwie33.

II. Sytuacja spo∏eczno-polityczna 1. NiestabilnoÊç Uzbekistanu Wspó∏praca ze Stanami Zjednoczonymi nie poprawi∏a sytuacji politycznej w Uzbekistanie. Utrzymujàce si´ problemy ekonomiczne i spo∏eczne, niepewna sytuacja polityczna wzbudzajà uzasadnione obawy (które jeszcze pog∏´bi∏y si´ po ostatnich zamachach terrorystycznych z prze∏omu marca i kwietnia oraz 30 lipca br.), ˝e sytuacja staje si´ coraz mniej stabilna. Co wi´cej: je˝eli porzàdek polityczno-spo∏eczny za∏amie si´ w Uzbekistanie, to destabilizacja grozi ca∏emu regionowi Azji Centralnej. Trzeba bowiem pami´taç, ˝e Uzbekistan jest najludniejszym i najbardziej zmilitaryzowanym paƒstwem ze wszystkich postradzieckich republik Azji Centralnej, ze wszystkimi graniczy, a mniejszoÊç uzbecka zamieszkuje we wszystkich paƒstwach sàsiednich. Czynniki spo∏eczno-polityczne zagra˝ajàce stabilnoÊci Uzbekistanu: 1.1. System polityczny przed wielkà próbà W Uzbekistanie problem sukcesji po prezydencie Islamie Karimowie staje si´ coraz bardziej aktualny. Od 1989 r. Karimow sprawowa∏ funkcj´ pierwszego sekretarza Komunistycznej Partii Uzbekistanu, od momentu uzyskania przez Uzbekistan niepodleg∏oÊci w 1991 r. ca∏à w∏adz´ skupi∏ w swoich r´kach. W pierwszej po∏owie lat 90. zdo∏a∏ skutecznie zmarginalizowaç Êwieckà opo-

Prace

zycj´ narodowà i tworzàcy si´ oddolnie ruch odwo∏ujàcy si´ do islamu, stworzy∏ lojalny i relatywnie stabilny uk∏ad polityczny oparty na przymusowym konsensusie mi´dzy najwa˝niejszymi klanami w paƒstwie – klanem samarkandzkim (z którego si´ wywodzi34) a taszkenckim i fergaƒskim. W styczniu 2002 r. w ogólnonarodowym referendum Uzbecy przyt∏aczajàcà wi´kszoÊcià g∏osów zdecydowali o przed∏u˝eniu kadencji prezydenta Karimowa do grudnia 2007 r. Odsuni´cie od procesu politycznego wszystkich ugrupowaƒ opozycyjnych doprowadzi∏o do „uzale˝nienia” si´ obecnego systemu politycznego od osoby prezydenta Karimowa. W niepodleg∏ym Uzbekistanie nie wykszta∏ci∏ si´ ˝aden schemat przekazania w∏adzy gwarantujàcy jej ciàg∏oÊç. Ju˝ kilka lat temu zacz´∏y si´ pojawiaç informacje o pogarszajàcym si´ stanie zdrowia prezydenta (nawet jeÊli nie sà prawdziwe, to pot´gujà atmosfer´ niepewnoÊci w spo∏eczeƒstwie i w elitach w∏adzy), ponadto kadencja prezydenta Karimowa powoli zbli˝a si´ ku koƒcowi. Prezydent podjà∏ szereg dzia∏aƒ, których celem jest u∏atwienie przekazania w∏adzy i zagwarantowanie bezpieczeƒstwa rodzinie. W kwietniu 2003 roku parlament przyjà∏ dekret przyznajàcy Islamowi Karimowowi immunitet po z∏o˝eniu urz´du. W tym samym miesiàcu parlament przyjà∏ zmiany w konstytucji przenoszàce cz´Êç uprawnieƒ prezydenta na premiera (m.in. przewodniczenie gabinetowi ministrów), zwi´kszajàce jego w∏adz´ wykonawczà oraz przygotowujàce grunt pod przysz∏e bardziej niezale˝ne dzia∏anie rzàdu. W grudniu 2003 r. prezydent Karimow zdymisjonowa∏ premiera Utkira Sultanowa i mianowa∏ na to stanowisko Szaukata Mirzijojewa (wywodzi si´ on z od∏amu d˝izaskiego klanu samarkandzkiego; przedtem by∏ gubernatorem prowincji samarkandzkiej), cz∏owieka znanego z lojalnoÊci wobec klanu i niezwyk∏ej skutecznoÊci w osiàganiu wyznaczonych celów. Podnios∏o to fal´ spekulacji, czy nominacja Mirzijojewa oznacza przygotowywanie do zbudowania przysz∏ego uk∏adu politycznego35. Zaostrza si´ rywalizacja o przej´cie w∏adzy. KlanowoÊç jest najwa˝niejszym wyró˝nikiem przynale˝noÊci do okreÊlonych grup, „przepustkà” do awansów, wp∏ywów politycznych itd., niemniej nie tylko przynale˝noÊç do klanu okreÊla pozycj´ na scenie politycznej – istotne sà tak˝e powiàzania gospodarcze i towarzyskie pomi´dzy

OSW

1.2. RepresyjnoÊç systemu utrzymuje si´ na wysokim poziomie W∏adze Uzbekistanu wszelkimi sposobami ograniczajà aktywnoÊç swoich przeciwników polity-

Prace

OSW

cznych, traktujàc ich jako zagro˝enie stabilnoÊci i bezpieczeƒstwa paƒstwa, w tym grup sprawujàcych w∏adz´. Zajmujà si´ tym przede wszystkim rozbudowane struktury aparatu bezpieczeƒstwa – MSW i SNB. Koszty utrzymania tych instytucji sà ogromne i rosnà z roku na rok39. W 2002 r. organizacje obrony praw cz∏owieka szacowa∏y liczebnoÊç ich funkcjonariuszy na ok. 200 tys. osób (kilkakrotnie wi´cej ni˝ regularnej armii)40. MSW (liczniejsze i bardziej rozbudowane) sk∏ada si´ nie tylko z departamentów milicji porzàdkowej (patrolujàcej drogi i ulice), milicji kryminalnej, ale równie˝ dobrze wyposa˝onych i wyszkolonych oddzia∏ów do walki z terroryzmem, ekstremizmem, innymi powa˝nymi zagro˝eniami. Mniej liczna jest SNB. Posiada ona natomiast wi´cej informatorów i wspó∏pracowników. Jej podstawowymi zadaniami sà: przeciwdzia∏anie zagro˝eniom systemu konstytucyjnego i aktywnoÊci terrorystycznej, monitorowanie dzia∏alnoÊci opozycji oraz organizacji pozarzàdowych itd. Warto zwróciç uwag´, ˝e powszechna korupcja w spo∏eczeƒstwie dotyczy tak˝e organów bezpieczeƒstwa. Korupcja funkcjonariuszy tych instytucji mo˝e byç groêna dla zachowania porzàdku i bezpieczeƒstwa w paƒstwie. Przyk∏adem niech b´dzie funkcjonowanie drogowych posterunków milicji, które licznie rozsiane po ca∏ym kraju majà kontrolowaç przep∏yw ludzi i towarów. Zorganizowane grupy przemytników korumpujà jednak milicjantów, przewoênicy op∏acajà mijane posterunki, unikajàc w ten sposób ucià˝liwych kontroli itd. Faktycznie okazuje si´, ˝e tà drogà mo˝na za∏atwiç prawie wszystko, a wi´c tak˝e przewiezienie niebezpiecznych osób, materia∏ów wybuchowych, broni itd. Nie lepiej jest w systemie sàdownictwa i wi´ziennictwa, gdzie za ∏apówk´ mo˝na znaleêç zmiennika do odbywania wyroku w wi´zieniu, a nawet wyciàgnàç cz∏owieka z celi Êmierci. Akcje milicji i s∏u˝b bezpieczeƒstwa przeciwko rzeczywistym i domniemanym przeciwnikom systemu politycznego, grupom i osobom krytykujàcym poczynania w∏adz, dokonywane sà cz´sto z naruszeniem wolnoÊci obywatelskich i ∏amaniem praw cz∏owieka. Bardzo krytyczne raporty o sytuacji w dziedzinie przestrzegania praw cz∏owieka w Uzbekistanie publikujà corocznie Human Rights Watch oraz Freedom House.

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

poszczególnymi grupami. Istnieje kilka centrów decyzyjnych (osoba prezydenta jest ∏àcznikiem mi´dzy nimi). Wp∏yw na sytuacj´ majà sojusze mi´dzy ró˝nymi grupami, rodzinami i osobami. Sojusze zawierane wewnàtrz elity majà cz´sto charakter efemeryczny – pojawiajà si´ w zale˝noÊci od zadaƒ czy sytuacji. I tak np. panuje przekonanie, ˝e w∏adza w paƒstwie znajduje si´ pod kontrolà klanu samarkandzkiego. Niemniej jego najwa˝niejszy rywal – klan taszkencki – utrzyma∏ silnà pozycj´. Stojàcy na jego czele Timur Alimow jest szefem prezydenckiej administracji, którà wykorzystuje m.in. do promowania na wysokie urz´dy paƒstwowe osób powiàzanych ze swoim klanem (np. Kodir Gulomow jest ministrem obrony). SpoÊród czo∏owych klanów najbardziej poszkodowanym i odsuni´tym od wp∏ywu na procesy polityczne na szczeblu centralnym by∏ dotychczas klan fergaƒski. Niejasna sytuacja w paƒstwie mo˝e jednak ten stan rzeczy zmieniç. Napi´cie w paƒstwie i perspektywa mo˝liwego rozchwiania porzàdku politycznego przek∏ada si´ na rywalizacj´ mi´dzy strukturami aparatu bezpieczeƒstwa – MSW a S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa Narodowego (SNB)36. Pracà MSW kieruje Zokird˝on A∏matow – utrzymujàcy kontakty z Ismailem D˝urabekowem, liderem klanu samarkandzkiego. Szefem SNB jest natomiast Rustam Inojatow, o którym mówi si´, ˝e jest powiàzany z klanem Timura Alimowa. Obydwaj, dzi´ki kontroli nad pot´˝nymi instytucjami, zaliczajà si´ do najwa˝niejszych osób w paƒstwie. Potencjalnie niebezpieczne sà równie˝ inne, dotychczas „uÊpione” zagro˝enia wewn´trzne. Wspomnieç nale˝y o separatyzmach etniczno-regionalnych, skutecznie t∏umionych politykà silnej r´ki przez centrum. Najwa˝niejszym z nich mo˝e okazaç si´ separatyzm tad˝ycki37, mniejszoÊci z jednej strony uskar˝ajàcej si´ na dyskryminacj´38, z drugiej jednak dobrze umocowanej w elitach w∏adzy. Istnieje niebezpieczeƒstwo, ˝e w sytuacji powa˝nej destabilizacji Uzbekistanu uzbeccy Tad˝ycy mogliby wysunàç has∏a po∏àczenia okolic Samarkandy i Buchary z Tad˝ykistanem.

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

Od 1997 r., a zw∏aszcza od lutego 1999 r., podstawowym wrogiem w∏adz Uzbekistanu jest muzu∏maƒski fundamentalizm, ekstremizm i terroryzm. Muzu∏maƒskim ekstremistom przypisuje si´ przeprowadzenie zamachów bombowych w Taszkencie 16 lutego 1999 r.41, przypomina si´ równie˝, ˝e sà odpowiedzialni za dwukrotne rajdy bojowników na Uzbekistan (tzw. kryzysy batkeƒskie – latem 1999 i 2000). Sta∏o si´ to oficjalnà przyczynà intensywnej walki z radykalnym islamem, której poczàtkowym etapem by∏y represje przeciwko cz∏onkom i sympatykom ugrupowaƒ muzu∏maƒskich o takim charakterze, a nast´pnie rozszerzy∏o si´ na osoby znane ze swej religijnoÊci, gorliwie uczestniczàce w mod∏ach w meczecie, noszàce brod´ (m´˝czyêni), zas∏aniajàce twarz i noszàce chust´ na g∏owie (kobiety). Rosyjski Memoria∏ szacuje, ˝e w okresie od grudnia 1997 do sierpnia 2001 r. liczba aresztowanych i osadzonych w wi´zieniach z powodów religijnych wynosi∏a ok. 9 tys. osób42. Zamachy terrorystyczne wiosnà br. (Taszkent, okolice Buchary) oraz 30 lipca przynios∏y dalsze „przykr´canie Êruby”. Aresztowano ponad 200 osób (szacunki organizacji obrony praw cz∏owieka; wg oficjalnych danych by∏o to 45 osób) rzekomo powiàzanych z tamtymi zajÊciami, wzmocniono kontrole na granicach, zwi´kszono liczb´ posterunków milicji, pojawi∏y si´ doniesienia o relegowaniu z uczelni osób ubierajàcych si´ „po muzu∏maƒsku”. Podczas przes∏uchaƒ aresztowanych, a tak˝e wobec ju˝ osadzonych w wi´zieniach nierzadko43 stosuje si´ tortury – raport z 2002 r. Theo van Bovena, specjalnego wys∏annika ONZ mówi∏ wr´cz o „systemowych torturach” w uzbeckich wi´zieniach, stosowanych rutynowo przeciwko oponentom oraz w procesie uzyskiwania zeznaƒ. Jak zauwa˝ajà autorzy sprawozdania przed Komitetem ds. Bliskiego Wschodu i Azji Centralnej Izby Reprezentantów USA, rzàd Uzbekistanu nie podjà∏ ˝adnych znaczàcych kroków w celu zastosowania si´ do rekomendacji przedstawionych w tym raporcie44. Organy bezpieczeƒstwa stosujà nieco odmienne Êrodki wobec dwóch spo∏ecznych kategorii przeciwników i krytyków systemu w Uzbekistanie. Wobec cz∏onków pozarzàdowych organizacji broniàcych praw cz∏owieka, zdelegalizowanych i niezarejestrowanych partii politycznych, znanych dziennikarzy bàdê innych „przypadków”

Prace

nag∏oÊnionych przez zachodnie media Êrodki „zapobiegawcze” stosowane sà z wi´kszà dozà ostro˝noÊci, co i tak nie gwarantuje tym osobom bezpieczeƒstwa. Nara˝one sà one na porwania i napaÊç „nieznanych” sprawców, podrzuca si´ im narkotyki, nielegalnà literatur´ religijnà, ulotki, oskar˝a o naruszanie porzàdku publicznego. Najwi´kszy rozg∏os zyska∏y przypadki dziennikarza piszàcego o nadu˝yciach i korupcji w milicji Rus∏ana Szaripowa skazanego w 2003 r. na kar´ 4 lat pozbawienia wolnoÊci za hom*oseksualizm i kontakty seksualne z nieletnim oraz Fatimy Muchadirowej, która 11 lutego br. zosta∏a skazana na kar´ 6 lat pozbawienia wolnoÊci45 za cz∏onkostwo w religijnej organizacji i prób´ naruszenia porzàdku konstytucyjnego. W rzeczywistoÊci odwa˝y∏a si´ ona nag∏oÊniç Êmierç syna, który zmar∏ wskutek tortur. Wobec wi´kszoÊci spo∏eczeƒstwa milicja i „bezpieka” stosujà represje tak˝e na polecenie lokalnych w∏adz, które pragnà ukaraç oponentów, krytykujàcych nieprawid∏owoÊci, których lokalne w∏adze dopuszczajà si´ wzgl´dem rolników czy drobnych przedsi´biorców. Islamskie witryny internetowe (np. www.muslimuzbekistan.com) informujà o coraz cz´stszych przypadkach porwaƒ z ulicy dokonywanych przez SNB – w samym Taszkencie liczba porwanych osiàgn´∏a 8 osób (w tym 4 nauczycieli j´zyka arabskiego). Wa˝nym instrumentem kontroli nad spo∏eczeƒstwem jest samorzàd lokalny – mahalla. Od kilku lat stopniowo post´puje jego instytucjonalizacja. WczeÊniej by∏ nieformalnà radà starszych, natomiast od 1999 r. sta∏ si´ instytucjà oficjalnà, najni˝szym organem w∏adzy paƒstwowej, której cz∏onkowie sà mianowani, a zadania i obowiàzki wyznaczane z góry – m.in. przeznaczanie zapomóg dla biednych rodzin, organizowanie patroli okolicy. Mahalla, dzi´ki mo˝liwoÊci dok∏adnej obserwacji lokalnych spo∏ecznoÊci, by∏a wykorzystywana przez w∏adze w czasie kampanii przeciwko muzu∏maƒskim radyka∏om po zamachach bombowych w lutym 1999 r., oraz po atakach terrorystycznych w 2004 r. 1.3. RepresyjnoÊç systemu sprzyja radykalizacji spo∏eczeƒstwa Przyj´ta przez rzàd Uzbekistanu metoda zwalczania opozycji politycznej, religijnego ekstremizmu i fundamentalizmu przynosi skutki odwrotne od zamierzonych. Spo∏eczeƒstwo uzbeckie rady-

OSW

2. Demokratyzacja paƒstwa pod znakiem zapytania System demokratyczny, gwarantowany zapisem w konstytucji Uzbekistanu, ma charakter wy∏àcznie fasadowy. System polityczny znajduje si´ pod Êcis∏à kontrolà prezydenta Karimowa i nielicznego kr´gu osób. Elity polityczne, wywodzàce si´ ze starej nomenklatury komunistycznej, nie majà legitymizacji spo∏ecznej (wybory nie odbywajà si´ wed∏ug norm demokratycznych, uczciwa walka wyborcza i kampania nie istnieje, prawo wyborcze pozostawia wiele do ˝yczenia) i reprezentujà wy∏àcznie same siebie. W kraju pog∏´bia si´ rozziew mi´dzy tà wàskà uprzywilejowanà grupà a spo∏eczeƒstwem pozbawionym mo˝liwoÊci decydowania o sobie i paƒstwie. System partyjny w paƒstwie opiera si´ na jednej partii dominujàcej – Ludowo-Demokratycznej Partii Uzbekistanu i zaledwie kilku partiach systemowych47 dzia∏ajàcych legalnie. EfektywnoÊç politycznà w Uzbekistanie osiàga si´, wspó∏pracujàc z administracjà prezydenta. Rzekomà alternatywà mia∏a byç (powo∏ana w listopadzie 2003 r.) Partia Liberalno-Demokratyczna (odwo-

Prace

OSW

∏uje si´ do klasy Êredniej, deklaruje ch´ç reform politycznych i ekonomicznych), której przewodniczàcym zosta∏ prezes Pachtabanku Qobild˝on Taszmatow. W rzeczywistoÊci za∏o˝yciele partii otrzymali osobistà akceptacj´ od prezydenta Karimowa jeszcze przed kongresem za∏o˝ycielskim. Z innà sytuacjà muszà zmagaç si´ dwa najwa˝niejsze opozycyjne ugrupowania: Ruch Birlik (JednoÊç) i Demokratyczna Partia Erk (WolnoÊç)48. Zdelegalizowane, bezskutecznie próbujà powróciç do ˝ycia publicznego w kraju (nie tylko spotykajà si´ z przeciwdzia∏aniem ze strony w∏adz, ale brakuje im poparcia w spo∏eczeƒstwie). W∏adzom nie zale˝y na reaktywacji dzia∏alnoÊci tych partii w kraju tu˝ przed wyborami parlamentarnymi (grudzieƒ 2004), dlatego pojawiajàce si´ czasem propozycje ich zalegalizowania49 nale˝y uznaç za kroki pozorowane. Dzia∏aczom Birlik (formalnie nie jest partià, wi´c wed∏ug uzbeckiego prawa nie mo˝e startowaç w wyborach) uda∏o si´ w kwietniu 2002 r. zorganizowaç 7 regionalnych kongresów bez ingerencji ze strony organów paƒstwowych. W sierpniu 2002 r., po siedmiu latach emigracji, wróci∏ do Uzbekistanu jeden z najwy˝szych cz∏onków Birlik Pulat Ahun, ale nie rozpoczà∏ w kraju politycznej aktywnoÊci. Partia Erk, której mo˝liwoÊci dzia∏ania w Uzbekistanie z racji oskar˝eƒ o powiàzania z organizacjami terrorystycznymi sà du˝o trudniejsze ni˝ mo˝liwoÊci dzia∏ania Ruchu Birlik, równie˝ próbowa∏a zaistnieç w kraju. W maju 2002 r. partia stara∏a si´ zorganizowaç spotkanie, ale sekretarz generalny partii Otanazar Aripow zosta∏ zatrzymany przez funkcjonariuszy MSW. W czerwcu i paêdzierniku 2003 r., pomimo prowokacji ze strony organów bezpieczeƒstwa odby∏y si´ (bez udzia∏u Muhammada Soliha) kongresy partii Erk. W chwili obecnej Erk podzieli∏ si´ na trzy cz´Êci i praktycznie nie istnieje. 21 maja tego roku Ministerstwo SprawiedliwoÊci odmówi∏o rejestracji Birlik (m.in. pod pretekstem sfa∏szowania podpisów na listach poparcia), 26 czerwca poinformowano, ˝e Sàd Najwy˝szy Uzbekistanu podtrzyma∏ decyzj´ resortu sprawiedliwoÊci, tym samym ugrupowanie to straci∏o mo˝liwoÊç udzia∏u w grudniowych wyborach parlamentarnych. Erk w ogóle nie stara∏ si´ o rejestracj´, gdy˝ w opinii Aripowa i jego zwolenników rejestracja partii zosta∏a cofni´ta przez Ministerstwo SprawiedliwoÊci, a wed∏ug prawa mo-

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

kalizuje si´ i coraz bardziej otwarcie (dotychczas by∏o to zjawisko raczej rzadkie) krytykuje dzia∏alnoÊç w∏adz46. Podstawowe zarzuty to z∏a polityka gospodarcza rzàdu i grup powiàzanych z nim, brak dba∏oÊci o tworzenie nowych miejsc pracy i popraw´ sytuacji bytowej spo∏eczeƒstwa, nadu˝ywanie stanowisk do osiàgania coraz to wi´kszych profitów. Bezpardonowa polityka rzàdu prowadzona w imi´ walki z islamskim fundamentalizmem, terroryzmem i ekstremizmem cz´sto dotyka osoby niemajàce z tymi zjawiskami nic wspólnego. Brutalne traktowanie przez organy Êcigania, podrzucanie kompromitujàcych i nielegalnych materia∏ów, wymuszanie zeznaƒ, pot´gujà wrogie nastroje wÊród nies∏usznie zatrzymanych, ich rodzin i znajomych. Paradoksalnie wydaje si´, ˝e im wi´ksze represje rzàd stosuje wobec islamskich fundamentalistów i ich sympatyków w Uzbekistanie, tym wi´kszà popularnoÊcià ugrupowania te si´ cieszà. Chodzi tu przede wszystkim o Hizb ut-Tahrir al-Islami (Islamskà Parti´ Wyzwolenia), która w Uzbekistanie ma silnà pozycj´ – najmocniej obecna jest w uzbeckiej cz´Êci Kotliny Fergaƒskiej.

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

˝e tego dokonaç tylko sàd. Cz∏onkowie partii majà zamiar startowaç jako kandydaci niezale˝ni. Coraz mniej swobody majà tak˝e pozarzàdowe organizacje dzia∏ajàce na rzecz wzmacniania instytucji demokratycznych, wolnoÊci mediów, broniàce praw cz∏owieka. W∏adze Uzbekistanu zawsze traktowa∏y je jak przeciwników politycznych (mocno zaanga˝owane w krytyk´ antydemokratycznych poczynaƒ rzàdu, apelujàce50 do w∏adz USA o wstrzymanie pomocy i ograniczenie stosunków z Taszkentem, jeÊli nie dokona znaczàcej poprawy w dziedzinie praw cz∏owieka). Nieznaczna poprawa swobody dzia∏alnoÊci NGO’s (pierwsza po∏owa 2002) nie trwa∏a d∏ugo. Po zwyci´stwie „rewolucji ró˝” w Gruzji jesienià 2003 roku Taszkent wzmóg∏ kontrol´ nad organizacjami dzia∏ajàcymi w Uzbekistanie, a wspó∏pracujàcymi tak˝e z opozycjà gruziƒskà (np. Instytut Spo∏eczeƒstwa Otwartego George’a Sorosa51). 22 stycznia 2004 r. rzàd powróci∏ do uchwalonej jeszcze w 1999 r. ustawy o koniecznoÊci dodatkowej (oprócz tej w MSZ) rejestracji zagranicznych organizacji pozarzàdowych w Ministerstwie SprawiedliwoÊci, co znacznie utrudnia im uzyskanie zezwolenia na dzia∏alnoÊç. Swoboda dost´pu do informacji i wolnoÊç mediów nie jest w Uzbekistanie realizowana. Media prywatne nie zdo∏a∏y os∏abiç monopolistycznej pozycji mediów paƒstwowych, które sà instrumentem polityki w∏adz, majà charakter propagandowy i nie informujà rzetelnie obywateli52. Zniesienie cenzury w lipcu 2002 r. nie poprawi∏o sytuacji53, bowiem w∏adze zachowa∏y Êcis∏à kontrol´ nad rynkiem mediów. Autorzy piszàcy krytycznie na temat poczynaƒ w∏adz, ujawniajàcy kompromitujàce fakty z dzia∏alnoÊci urz´dników (np. korupcj´) oraz redakcje publikujàce takie artyku∏y, nara˝ajà si´ na bezpardonowe akcje milicji i organów bezpieczeƒstwa. Dlatego w paƒstwie kwitnie autocenzura, niewielu oÊmiela si´ zaryzykowaç posad´, wolnoÊç lub dalsze funkcjonowanie redakcji54. W mocy pozostaje zakaz przywozu do kraju literatury religijnej, wzmocniony Êcis∏à kontrolà internetu55. OkreÊlone strony internetowe (np. www. muslimuzbekistan.com, www.hizb-ut-tahrir.org, ale czasami tak˝e www.bbc.com) sà blokowane, dodatkowo w∏aÊciciele kafejek internetowych majà obowiàzek przypominaç o zakazie odwiedzania stron zakazanych i zg∏aszania tajnej milicji wszelkich „podejrzanych przypadków” (za

Prace

pomoc w aresztowaniu osoby podejrzanej o odwiedzanie zakazanych stron przewidziana jest nagroda w wysokoÊci ok. 46 USD)56.

3. Alternatywa systemu politycznego – fundamentalizm muzu∏maƒski Opozycja Êwiecka jest w Uzbekistanie s∏aba, inwigilowana przez organy bezpieczeƒstwa, brakuje jej poparcia spo∏ecznego. Nastroje opozycyjne spo∏eczeƒstwa wyra˝ane sà raczej na polu religijnym. Wyrazicielami takich nastrojów nie sà ani islam oficjalny, ani islam ludowy, ani islam suficki, lecz islam radykalny, mocno zaanga˝owany politycznie. Trzy pierwsze nurty zosta∏y spacyfikowane przez aparat paƒstwowy (kontrola i instrumentalne wykorzystywanie w walce z muzu∏maƒskim fundamentalizmem). Najwy˝szy organ muzu∏manów – Duchowy Zarzàd Muzu∏manów Uzbekistanu (muftijat) w praktyce zosta∏ w∏àczony do struktur paƒstwa i w pe∏ni popiera jego polityk´ religijnà. Piàtkowe kazania nie sà autorstwa imamów meczetów, lecz muszà byç zatwierdzane przez muftijat, który jest dyspozycyjny wobec w∏adz, tak˝e jeÊli chodzi o mianowanie i odwo∏ywanie imamów. W∏adze wykorzystujà zapis artyku∏u 8 ustawy o religii57. Przywódcy oficjalnego islamu cz´sto zabierajà g∏os w kampanii skierowanej przeciwko islamowi radykalnemu. Starajà si´ wykazaç, ˝e nie ma on zwiàzków z islamem charakterystycznym dla tego obszaru, wypacza nauki islamu, a jego przywódcy majà braki w wykszta∏ceniu religijnym. Dla wi´kszoÊci muzu∏manów Uzbekistanu, którzy stanowià ok. 88% spo∏eczeƒstwa, podstawowy system norm i wartoÊci okreÊla tzw. islam ludowy, zawierajàcy wiele (cz´sto nieislamskich) elementów lokalnych tradycji. Islam ludowy przetrwa∏ mimo sowieckich represji, a obecnie jego znaczenie wzrasta. Generalnie w∏adze nie przeszkadzajà w aktywnoÊci wiernych, jednak bacznie Êledzà rozwój tego nurtu, pami´tajàc o tym, ˝e wobec niedostatecznego wykszta∏cenia religijnego spo∏eczeƒstwa mo˝e ono staç si´ podatne na religijnà propagand´ p∏ynàcà z zagranicy58. „Opieka” nad islamem sufickim ma równie˝ spe∏niaç funkcje propagandowo-kontrolne. Z jednej strony na u˝ytek zarówno partnerów z Zachodu, jak i w oficjalnej propagandzie prowadzonej

OSW

Prace

4. Uzbekistan k∏opotliwym sojusznikiem Stanów Zjednoczonych Nast´pstwa zamachów terrorystycznych 11 wrzeÊnia 2001 r. i og∏oszenie globalnej wojny z terroryzmem przynios∏y rewolucyjne zmiany w Azji Centralnej, a tym samym w Uzbekistanie. Najmocniejsze poparcie Uzbekistanu dla operacji wojskowej w Afganistanie (m.in. udost´pnienie przestrzeni powietrznej i bazy wojskowej w miejscowoÊci Chanabad) rozpocz´∏o okres Êcis∏ej wspó∏pracy polityczno-wojskowej Waszyngtonu z Taszkentem. Cz´stymi goÊçmi w Taszkencie byli najwy˝si rangà amerykaƒscy wojskowi, wysocy politycy departamentów Stanu i Obrony. Kulminacyjnym wydarzeniem by∏a wizyta prezydenta Islama Karimowa 11–14 marca 2002 r. w USA, nast´pstwem której by∏o podpisanie porozumienia o strategicznym partnerstwie mi´dzy obydwoma paƒstwami. Uzbekistan wysunà∏ si´ na pierwsze miejsce wÊród paƒstw regionu pod wzgl´dem pozyskiwanych funduszy pomocowych. W 2002 r. ogólna pomoc wynios∏a 79 mln USD, a w 2003 r. – 30,2 mln USD (ca∏oÊç wynios∏a 86,1 mln USD i oprócz sfery bezpieczeƒstwa dotyczy∏a programów rozwijania demokracji – 14,7 mln; programów ekonomicznych i spo∏ecznych – 18,2 mln; pomocy humanitarnej – 18,5 mln; innych inicjatyw – 4,5 mln).

OSW

oceniç, czy te oskar˝enia sà prawdziwe – w swoim programie partia nawo∏uje do osiàgni´cia celów (m.in. zniesienie rzàdów Êwieckich, zlikwidowanie granic oraz barier mi´dzy paƒstwami i stworzenie kalifatu islamskiego w ca∏ej Azji Centralnej, wprowadzenie prawa boskiego zawartego w Koranie i hadisach) Êrodkami pokojowymi. Nale˝y równie˝ zauwa˝yç, ˝e w ostatnim okresie pojawia si´ coraz wi´cej informacji nt. aktywnoÊci w Uzbekistanie innych organizacji (choç brakuje dok∏adniejszych danych odnoÊnie liczby ich cz∏onków oraz sympatyków, obszaru dzia∏ania itd.), odwo∏ujàcych si´ do radykalnych hase∏ obalenia istniejàcego systemu. Przyk∏adem niech b´dzie Grupa Islamskiego D˝ihadu, która na stronie internetowej mia∏a przyznaç si´ do zamachów samobójczych 30 lipca br. Radykalizacja spo∏eczeƒstwa mo˝e w najbli˝szym czasie prze∏o˝yç si´ na wi´ksze poparcie dla takich organizacji.

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

w kraju, tworzy si´ wizerunek Uzbekistanu jako paƒstwa wspierajàcego59 sufizm – „przyjaznà” odmian´ islamu b´dàcego alternatywà dla fundamentalizmu. Z drugiej strony, pami´tajàc o tym, ˝e w tradycji sufickiej wyst´powa∏y bractwa walczàce z rzàdem i wywo∏ujàce powstania, poddaje si´ go Êcis∏ej kontroli. Za niebezpieczny uznaje si´ panujàcy w nim system hierarchii i bezwzgl´dnego pos∏uszeƒstwa ucznia (murid) wobec nauczyciela (szejch, pir). Dlatego zgromadzenia religijne sufich sà monitorowane przez agentów s∏u˝by bezpieczeƒstwa. Islam ludowy oraz sufizm (jego elementy stanowià znacznà cz´Êç islamu ludowego, wielu imamów meczetów jest jednoczeÊnie sufimi) równie˝ sà narz´dziami wykorzystywanymi przez paƒstwo w walce z muzu∏maƒskim fundamentalizmem. Wysi∏ki rzàdu zmierzajà do przebudowania islamskiej tradycji w form´ skansenu kulturowego (np. odnowa zabytków), atrakcyjnà pod wzgl´dem poznawczym, ciekawà dla turystów, lecz nie t´tniàcà ˝yciem. Trzy nurty islamu (oficjalny, ludowy, sufizm) nie mogà staç si´ wyrazicielem nastrojów krytycznych i opozycyjnych. Nastroje te mogà znaleêç ujÊcie wy∏àcznie w ideologii radykalnego islamu, mocno zaanga˝owanego politycznie, podajàcego gotowe recepty na uzdrowienie sytuacji polityczno-spo∏ecznej w paƒstwie (stosowanie si´ do zaleceƒ islamu). Po wyeliminowaniu Islamskiego Ruchu Uzbekistanu (najpierw w samym Uzbekistanie, potem tak˝e w czasie kampanii amerykaƒskiej w Afganistanie) jedynym liczàcym si´ ugrupowaniem fundamentalistycznym w Uzbekistanie pozosta∏a Islamska Partia Wyzwolenia (Hizb ut-Tahrir al-Islami). Podobnie jak w innych paƒstwach Azji Centralnej, tak te˝ i w Uzbekistanie mimo represji partia ta zyskuje coraz wi´cej zwolenników60. Dowodzi to atrakcyjnego programu (np. has∏a sprawiedliwoÊci spo∏ecznej, zlikwidowanie granic) i skutecznych metod dzia∏ania (np. nacisk na samokszta∏cenie, pomoc charytatywna i in.), przyciàgajàcych m∏odzie˝, bezrobotnych, biednych, ale tak˝e ludzi wykszta∏conych. Znaczenie Hizb ut-Tahrir w Uzbekistanie roÊnie, chocia˝ nagonka w∏adz przeciwko niej nieustannie si´ nasila. Cz∏onkom tej organizacji przypisywane jest przeprowadzenie zamachów terrorystycznych w Uzbekistanie na prze∏omie marca i kwietnia oraz 30 lipca tego roku. W chwili obecnej trudno

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

Administracja waszyngtoƒska nie ukrywa∏a, ˝e podstawowym celem znacznego zaanga˝owania politycznego, wojskowego i finansowego jest dzia∏anie na rzecz stabilnoÊci i poprawy bezpieczeƒstwa w Uzbekistanie, a – za jego poÊrednictwem – w ca∏ym regionie. Walka i przeciwdzia∏anie islamskiemu fundamentalizmowi i terroryzmowi mia∏y byç prowadzone nie tylko w ramach wspó∏pracy polityczno-wojskowej, ale tak˝e poprzez likwidowanie systemowych przyczyn rozwoju fundamentalizmu – represyjnoÊci systemu politycznego i zacofania ekonomicznego. Wspó∏praca Uzbekistanu ze Stanami Zjednoczonymi nie doprowadzi∏a do reform wewn´trznych w paƒstwie, z czym Zachód (UE i USA) wiàza∏ du˝e nadzieje. Deklaracje pog∏´biania wspó∏pracy z Zachodem, stopniowego wdra˝ania reform politycznych i ekonomicznych nie majà pokrycia w rzeczywistoÊci. Dysonansem nie do przezwyci´˝enia okaza∏y si´ ró˝nice wizji systemu polityczno-spo∏ecznego, prezentowane z jednej strony przez w∏adze Uzbekistanu, a z drugiej przez ich zachodnich partnerów. Paƒstwa zachodnie chcà stopniowej demokratyzacji systemu politycznego Uzbekistanu, pluralizmu, poszanowania praw cz∏owieka, wolnoÊci mediów, wdra˝ania gospodarki wolnorynkowej itd., podczas gdy prezydent Karimow wielokrotnie krytykowa∏ Zachód za ocenianie przemian w Uzbekistanie w kategoriach zachodnioeuropejskich, bez uwzgl´dniania miejscowych realiów i tradycji. PodkreÊla∏ tak˝e swój sceptycyzm wobec uniwersalnego charakteru wartoÊci demokratycznych, dodajàc, ˝e nie mogà byç one warunkiem wst´pnym wspó∏pracy, lecz jej efektem koƒcowym. W odpowiedzi na rosnàce zagro˝enie stabilnoÊci paƒstwa (co pokaza∏y zamachy terrorystyczne na prze∏omie marca i kwietnia oraz 30 lipca br.) w∏adze w Taszkencie uciekajà si´ do wypróbowanych dzia∏aƒ – dalszego zaostrzania polityki wewn´trznej. To prowokuje spi´cia na linii Waszyngton–Taszkent. Stany Zjednoczone zda∏y sobie spraw´, ˝e dalsza pomoc61 dla najbardziej autorytarnego re˝imu Azji Centralnej62, ponadto sprawcy licznych napi´ç z sàsiadami (m.in. incydenty graniczne, niech´ç do wspó∏pracy w dziedzinie gospodarki wodnej, stwarzanie barier w handlu) powa˝nie szkodzi (zw∏aszcza podczas kampanii wyborczej) wizerunkowi paƒstwa promujàcego demokracj´ na Êwiecie i przeciwdzia-

Prace

∏ajàcego systemowym przyczynom rozwoju muzu∏maƒskiego fundamentalizmu. W samym Uzbekistanie, podobnie jak w innych paƒstwach Azji Centralnej, wzrastajà nastroje antyamerykaƒskie, zwiàzane z sytuacjà w regionie oraz na Êwiecie63. W∏adze w Taszkencie sta∏y si´ bardziej otwarte na propozycje zwi´kszenia wspó∏pracy gospodarczej, politycznej, w dziedzinie bezpieczeƒstwa z Rosjà i Chinami (zwi´kszanie wymiany handlowej, zapowiedzi inwestycyjne, wzajemne wizyty czo∏owych polityków, nabierajàca realnych kszta∏tów wspó∏praca m.in. w ramach Szanghajskiej Organizacji Wspó∏pracy). Powrót Birlik na scen´ politycznà Uzbekistanu, czemu Amerykanie starali si´ patronowaç (temat ten omawiali w Taszkencie wysocy urz´dnicy Departamentu Stanu), zakoƒczy∏ si´ niepowodzeniem. Amerykaƒskie organizacje pozarzàdowe – Narodowy Instytut Demokratyczny oraz Mi´dzynarodowy Instytut Republikaƒski – napomniano, ˝e wspó∏pracujàc ze zdelegalizowanymi Erk i Birlik, ∏amià uzbeckie prawo. Z Uzbekistanu musi wycofaç si´ Instytut Spo∏eczeƒstwa Otwartego George’a Sorosa, wykorzystujàcy w swoich projektach amerykaƒskie fundusze.

III. Perspektywy Sytuacja w Uzbekistanie jest z∏a i na tyle napi´ta, ˝e prawdopodobieƒstwo wybuchu spo∏ecznego (z przyczyn ekonomicznych lub politycznych) albo gwa∏townego przesilenia polityczno-spo∏ecznego jako konsekwencji rywalizacji frakcyjnej wydajà si´ wysokie. Trzy lata po rozpocz´ciu Êcis∏ej wspó∏pracy ze Stanami Zjednoczonymi pozycja Uzbekistanu na arenie mi´dzynarodowej spad∏a. Szansa dla Uzbekistanu, jakim by∏ sprzyjajàcy okres zainteresowania Zachodu regionem, zosta∏a zaprzepaszczona. Wobec niepewnej sytuacji politycznej w walce o w∏adz´ prawdopodobny jest scenariusz konfrontacji klanów, rywalizacji najpot´˝niejszych kandydatów do przej´cia kontroli nad paƒstwem po odejÊciu prezydenta Islama Karimowa. To z kolei powiàzane b´dzie z przeorganizowaniem sceny politycznej, a tak˝e nowym podzia∏em wp∏ywów w sferze ekonomicznej. Najpowa˝niejszy niepokój budzi jednak fatalna kondycja ekonomiczna spo∏eczeƒstwa uzbeckiego, brak perspektyw na radykalnà popraw´ tego

OSW

Aneks Uzbekistan: niektóre dane ekonomiczne i zwiàzane z bezpieczeƒstwem

2. PKB per capita: 340 USD (2003) (Tad˝ykistan 240, Kirgistan 345, Kazachstan 1970) – Economist Intelligence Unit 3. Indeks cen konsumentów (liczone na koniec roku): 28,2% (2000), 26,4% (2001), 22% (2002), 18,4% (2003) – Transition Report 2003, EBOR. 4. BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne: 140 mln USD (1998), 570 mln USD (2001), 65 mln USD (2002), ogó∏em do koƒca 2002 r. – 1,3 mld USD – EBOR; 650 mln USD (2002), 14 mld USD (1992– 2002) – oficjalne dane rzàdowe 5. BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne per capita: 2,5 USD (2002); 50 USD (1992–2002) (dla porównania Kazachstan 564 USD, Tad˝ykistan 30 USD, Kirgistan 92 USD, Turkmenistan 176 USD) – Economist Intelligence Unit 6. Skala wolnoÊci gospodarczej: 149 miejsce na 156 uwzgl´dnionych paƒstw (2003) – Heritage Foundation, The Wall Street Journal 7. Poziom korupcji: 68 miejsce spoÊród 102 paƒstw (2002), (dla porównania Kazachstan 88. miejsce) – Transparency International 8. Zagraniczna pomoc dla ma∏ych i Êrednich firm: 180 mln USD (1996–2003) – EBOR 9. Wydatki na obronnoÊç: 1 797 000 mln USD, 70 USD per capita, 2,9% PKB (2002), (dla porównania Kirgistan 265 mln USD) – The Military Balance 2003–2004 10. Bud˝et Ministerstwa Obrony: 74 mln USD (2001), 46 mln USD (2002, 2003) – The Military Balance 2003–2004

Prace

OSW

1. Wzrost PKB w latach: 4,1% (1999), 4,0% (2000), 4,5% (2001), 4,2% (2002), 4,0% (2003) – oficjalne dane rzàdowe; 3,2% (2002), 0,3% (2003) – dane IMF Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

stanu rzeczy oraz radykalizacja nastrojów. Trudno przewidzieç, czy nie stanie si´ to przyczynà wybuchu masowych demonstracji spo∏ecznych, które mog∏yby przerodziç si´ w zamieszki. W przypadku takiego scenariusza powa˝nie zagro˝ona by∏aby stabilnoÊç paƒstwa (cz´Êciowa czy ca∏kowita dezintegracja struktur paƒstwowych), w zale˝noÊci od skali (liczebnoÊci i zasi´gu) takich protestów, ewentualnego pokierowania nimi, reakcji s∏u˝b porzàdkowych i organów bezpieczeƒstwa. Bardzo wa˝nym elementem mo˝e si´ wtedy okazaç islam i ugrupowania odwo∏ujàce si´ do niego jako czynnika mobilizacji spo∏ecznej. Grzegorz Zasada

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

Uzbekistan nale˝y do grupy siedmiu paƒstw WNP o najni˝szych dochodach (sà to Armenia, Azerbejd˝an, Gruzja, Mo∏dawia, Kirgistan, Tad˝ykistan). W tym zestawieniu Turkmenistan jest pomijany z powodu niedost´pnoÊci danych. SpoÊród nich Uzbekistan zanotowa∏ najni˝szy wzrost PKB za lata 1998–2003 – 2,7% (Kirgistan zanotowa∏ 3,6%, Tad˝ykistan 7,1%), jak równie˝ za rok 2003 – 0,3%; w: IMF, World Economic Outlook, 2003. Nale˝y zaznaczyç, ˝e dane prezentowane przez rzàd Uzbekistanu sà wy˝sze. 2 Poj´cie „klanu” w Uzbekistanie dotyczy bardziej osób wywodzàcych si´ z tego samego regionu ni˝ spokrewnionych ze sobà. W Uzbekistanie wyró˝nia si´ pi´ç g∏ównych klanów: chorezmijski, surchandaryjsko-kaszkadaryjski, samarkandzki, taszkencki i fergaƒski, trzy ostatnie sà w hierarchii klanów najwa˝niejsze. 3 Z raportu opublikowanego przez Bank Âwiatowy w po∏owie 2003 r. wynika, ˝e ponad 1/4 spo∏eczeƒstwa Uzbekistanu ˝yje w biedzie, z czego 1/3 poni˝ej granicy ubóstwa. 4 Na poczàtku lipca tego roku prezydent Islam Karimow podpisa∏ rozporzàdzenie o 30-procentowej podwy˝ce uposa˝eƒ w sektorze publicznym (od 1 sierpnia minimalna miesi´czna p∏aca ma wzrosnàç do 6530 sumów – ok. 6,40 USD, a minimalna emerytura do 12920 sumów – ok. 12,80 USD). 5 Nieoficjalnie mówi si´ o 500–700 tys. wyje˝d˝ajàcych rocznie; w: “Central Asia: A Last Chance for Change”, ICG Asia Briefing Paper, 29 kwietnia 2003, www.crisisweb.org 6 Wg oficjalnych danych w 2000 r. 12 tys., w 2002 r. 24,6 tys., w: Kazachstan: Rocznik Statystyczny 2003. Nale˝y przypuszczaç, ˝e rzeczywiste liczby sà wielokrotnie wy˝sze, jako ˝e w przewa˝ajàcej cz´Êci sà to pobyty nielegalne. 7 W 2003 i 2004 r. pojawia∏y si´ informacje o wzrastajàcej liczbie kobiet z Uzbekistanu, które np. w najwi´kszym mieÊcie po∏udniowego Kirgistanu – Oszu trudnià si´ prostytucjà, w: www.iwpr.net 8 Obiektywne trudnoÊci geograficzno-klimatyczne Uzbekistanu uzale˝niajà prowadzàcych gospodarstwa rolne od pomocy technicznej (m.in. zapewnienie sta∏ego i uregulowanego dop∏ywu wody) ze strony lokalnych struktur paƒstwa. 9 Np. przej´cie kontroli nad dochodami ze sprzeda˝y bawe∏ny przez centrum sk∏ania urz´dników lokalnych do rekompensowania tych dochodów kosztem miejscowej ludnoÊci – np. wy˝szymi ∏apówkami. 10 Obecnie kontrol´ nad bawe∏nà sprawuje Eljor Ganijew, stojàcy na czele Agencji ds. Kontaktów Handlowych z Zagranicà. 11 W Uzbekistanie wyst´pujà trzy rodzaje organizacji rolnej: szerkat (wspó∏czesna wersja sowieckich ko∏chozów), du˝e prywatne gospodarstwa, dehkon (ma∏e dzia∏ki przyzagrodowe produkujàce g∏ównie warzywa i owoce sprzedawane nast´pnie na bazarach). Dwa pierwsze typy produkujà przede wszystkim bawe∏n´ oraz zbo˝a i sà podstawowymi instrumentami realizacji celów produkcji rolnej paƒstwa, tylko na ma∏ych dzia∏kach mo˝na decydowaç o sposobie ich zagospodarowania, w: “Uzbekistan’s Reform Program: Myth or Reality?”, www.crisisweb.org, 18 lutego 2003. 12 Spó∏ki skupu surowca bawe∏ny sà kontrolowane przez rzàd; 98,7% produkcji nale˝y do paƒstwowego monopolu Uzchlopkoprom.

Prace

WielkoÊci podane 13 lutego 2004 roku przez Paƒstwowy Komitet Statystyki Uzbekistanu. 14 Ciekawe, ˝e w latach 1993–2002 najrzadsze zmiany na stanowisku hokima mia∏y miejsce w obwodzie andid˝aƒskim, przodujàcym w iloÊci zbieranej bawe∏ny i wype∏niajàcym przewidywane plany, w: Alicher Ilkhamov, “The Limits of Centralization. Regional Challenges in Uzbekistan”, s. 170, w: The Transformation of Central Asia. States and Societies from Soviet Rule to Independence, ed. Pauline Jones Luong, Cornell University Press, New York 2004, s. 159–181. 15 Jedynym bankiem zagranicznym, który posiada w Uzbekistanie swój oddzia∏, jest Amro Bank. 16 Tajemnica bankowa nie jest przestrzegana, banki przekazujà na ka˝de ˝yczenie organów paƒstwa informacje na temat operacji na kontach bankowych swoich klientów. 17 Specjalistyczne firmy, pod przykrywkà innej dzia∏alnoÊci, zajmujà si´ wyp∏acaniem pieni´dzy z banków, bioràc za to okreÊlonà prowizj´. To sprawia, ˝e pieniàdz w formie bezgotówkowej jest taƒszy. 18 Urz´dnicy bankowi osiàgajà profity, umacniajàc wysoce korupcjogenny system. 19 Zaleg∏oÊci w wyp∏acaniu Êwiadczeƒ powtarzajà si´ co jakiÊ czas, w ostatnim okresie z tego powodu dochodzi∏o do coraz wi´kszej iloÊci demonstracji i strajków (np. w sierpniu 2003 r. robotnicy rafinerii i zak∏adów chemicznych w mieÊcie Fergana, w styczniu 2004 r. pobierajàcy renty i emerytury w Andid˝anie, w grudniu 2003 r. przeciwko zbyt niskim wynagrodzeniom strajkowali adwokaci). 20 Mia∏y prawo kupowaç walut´ po kursie paƒstwowym, ni˝szym od czarnorynkowego, którà nast´pnie sprzedawano na czarnym rynku, zyskujàc na ró˝nicy kursowej. 21 Nale˝y pami´taç, ˝e polityk´ gospodarczà w Uzbekistanie prowadzà osoby w znacznym stopniu wywodzàce si´ z postkomunistycznej nomenklatury, niekompetentne, jeÊli chodzi o zagadnienia ekonomiczne, a aparat administracyjny realizujàcy polityk´ gospodarczà równie˝ nie jest przygotowany do dzia∏ania w warunkach gospodarki wolnorynkowej. W biurokracji uzbeckiej dokona∏y si´ najmniejsze zmiany kadrowe spoÊród wszystkich paƒstw Azji Centralnej, w: “The Failure of Reform in Uzbekistan: Ways Forward for the International Community”, www.crisisweb.org, 11 marca 2004. 22 W 2001 r. zatrudnia∏y po∏ow´ wszystkich pracujàcych. Dane zebrane przez Bank Âwiatowy; w: “Political Obstacles to Economic Reform in Uzbekistan, Kyrgyzstan and Tajikistan. Strategies to Move Ahead”, Pauline Jones Luong, www.cis-7.org, styczeƒ 2003. 23 Trudno oszacowaç wysokoÊç wydatków bezpoÊrednich i poÊrednich na ten cel. Uzbekistan zmuszony by∏ subsydiowaç du˝e przedsi´biorstwa tak˝e po˝yczkami zagranicznymi. 24 Poziom korupcji jest wysoki, choç nie odbiega od poziomu innych paƒstw regionu, w spisie Transparency International Corruption Perceptions Index 2002, Uzbekistan zajà∏ 68. miejsce na 102 badane paƒstwa; dost´pne na: www.transparency.org 25 Dekret „O regulacji importu towarów na obszar Uzbekistanu przez osoby prywatne” z 6 maja 2002 r.

OSW

szy∏ si´ o 28 mln USD (z 74 mln USD do 46 mln USD), skróceniu uleg∏ tak˝e okres s∏u˝by wojskowej (z 18 na 12 miesi´cy). Natomiast wydatki na bezpieczeƒstwo paƒstwa (bud˝et Ministerstwa Obrony w tym si´ zawiera) w tym samym okresie wzros∏y z 1750 mln do 1797 mln USD, w: The Military Balance 2003–2004, The International Institute for Strategic Studies, Oxford University Press, London 2003. 40 “Central Asia: The Politics of Police Reform”, 10 grudnia 2002, www.crisisweb.org 41 Przeciwnicy prezydenta Karimowa twierdzà, ˝e zamachy przygotowa∏y i przeprowadzi∏y same w∏adze, szukajàce pretekstu do zaostrzenia kampanii przeciwko radykalnemu islamowi. 42 Memoria∏, Spisok ariestowannych i osu˝dionnych po politiczeskim i rieligioznym motiwam w Uzbiekistanie – diekabr’ 1997 – awgust 2001, Moskwa 2001. 43 W∏adze Uzbekistanu d∏ugo zaprzecza∏y stosowaniu tortur w wi´zieniach, choç na d∏ugo przed „oficjalnym” przyznaniem w Brukseli (27 stycznia 2003) przez ministra spraw zagranicznych Sodiqa Safajewa (powiedzia∏, ˝e tortury majà miejsce, ale nie majà charakteru systematycznego) g∏oÊno mówi∏o si´ o stosowaniu tego typu praktyk w Uzbekistanie. W przemówieniu na sesji EBOR w Taszkencie 4–5 maja 2003 r. prezydent Karimow (wbrew oczekiwaniom goÊci z Zachodu) nie wspomnia∏ o torturach. 44 “Uzbekistan: The Key to Success in Central Asia”, Lorne W. Craner, doradca sekretarza Biura Demokracji, Praw Cz∏owieka i Pracy w Departamencie Stanu USA, 15 czerwca 2004, http://www.house.gov./international_relations/108/cra061 504.htm 45 Po interwencji zachodnich organizacji, mediów oraz brytyjskiego ambasadora wyrok zmieniono na kar´ grzywny. 46 Poziom otwartoÊci i gwa∏townoÊci spo∏ecznej krytyki poczynaƒ w∏adz zaskoczy∏ autora tego tekstu, by∏ zdecydowanie wy˝szy ni˝ np. jesienià 2002 r. 47 Powstawanie nowych partii inspirowane jest zwykle przez w∏adze pragnàce stworzyç pozory pluralizmu politycznego. Zadaniem istniejàcych legalnie partii: Adolat (SprawiedliwoÊç), Milli Tiklanisz (Narodowe Odrodzenie), Fidokorlar (Patrioci), Partia Rolników i Przedsi´biorców, jest mobilizacja okreÊlonych grup spo∏ecznych i zawodowych. Celu tego nie uda∏o si´ osiàgnàç, spo∏eczeƒstwo nie chce braç udzia∏u w farsie politycznej, rozmówcy bardzo cz´sto nie potrafià wymieniç nazw dzia∏ajàcych w paƒstwie partii, a tym bardziej ich programów. W rzeczywistej opozycji pozostaje Partia Wolnych Rolników (Ozod Dehqon Partiasi), rozwin´∏a dzia∏alnoÊç propagandowà na du˝à skal´, nie zdo∏a∏a jednak si´ zarejestrowaç. 48 Ju˝ w pierwszej po∏owie lat 90. zosta∏y one zdelegalizowane, a ich przywódcy zmuszeni do opuszczenia kraju. Lider Birlik, Abdurahim Pulat mieszka w USA, a stojàcy na czele Erk Muhammad Solih w Norwegii. Muhammad Solih (w Uzbekistanie persona non grata) oskar˝any jest przez w∏adze o powiàzania z ugrupowaniami terrorystycznymi, wspó∏udzia∏ w przygotowaniu i przeprowadzeniu zamachów bombowych w lutym 1999 r. 49 Np. oÊwiadczenie prezydenta Karimowa (4 kwietnia 2002), w którym og∏osi∏ o gotowoÊci spotkania si´ z emi-

www.ebrd.org W statucie EBOR znajduje si´ zapis o pomocy w odbudowie i rozwoju gospodarczym tym paƒstwom, które dzia∏ajà na rzecz wprowadzania zasad demokracji, pluralizmu i gospodarki wolnorynkowej. 28 Obecnie roczne zaanga˝owanie ADB w Uzbekistanie wynosi ok. 150 mln USD, www.adb.org 29 BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne netto. Dane EBOR. Wyst´puje wyraêna rozbie˝noÊç w porównaniu do danych oficjalnych, które wg rzàdu uzbeckiego za ten sam rok wynoszà 650 mln USD. 30 W okresie od uzyskania niepodleg∏oÊci do koƒca 2000 r. poziom inwestycji wyniós∏ 37 USD per capita i by∏ niewiele wy˝szy od sytuacji w Tad˝ykistanie (30 USD), w: www.eiu.com 31 Badania BEEPS (Business Environment and Enterprise Performance Surveys) przeprowadzone przez EBOR i Bank Âwiatowy w 1999 i 2002, w: Franklin Steves, Samuel Fankhauser, Alan Rousso, “The Business Environment in the CIS-7 Countries”, luty 2004, www.cis-7.org 32 Niemiecka misja gospodarcza po 10 latach koƒczy swojà dzia∏alnoÊç w Uzbekistanie. Wymiana handlowa mi´dzy obydwoma paƒstwami spad∏a z 500 mln EUR w 1997 r. do 225 mln EUR w 2003 r. Na podstawie: “Are German business withdrawing from Uzbekistan?”, InoSMI.ru, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 29.06.2004. 33 Uzbekistan Country Brief 2003, www.worldbank.org 34 Nawet w samym klanie samarkandzkim lojalnoÊç wobec prezydenta Islama Karimowa nie jest dana raz na zawsze, w przesz∏oÊci pojawia∏y si´ sygna∏y o konfrontacyjnej postawie jego obecnego przywódcy Ismaila D˝urabekowa wobec osoby prezydenta. 35 Eksperci wskazujà na Szaukata Mirzijojewa jako na nast´pc´ prezydenta Karimowa. 36 Wiele niejasnoÊci towarzyszy∏o zamachom terrorystycznym z prze∏omu marca i kwietnia br. W maju 2004 r. doÊç cz´sto mo˝na si´ by∏o spotkaç z twierdzeniem, ˝e mog∏y si´ one odbyç tylko za wiedzà i przyzwoleniem aparatu bezpieczeƒstwa – albo w formie bezpoÊredniej odpowiedzialnoÊci, albo cichego przyzwolenia. Uzbecka ulica mówi o kupowaniu ludzi gotowych dokonaç ataku samobójczego w zamian za wyp∏acenie rekompensaty rodzinie zamachowca. W nieoficjalnych rozmowach sami funkcjonariusze s∏u˝b bezpieczeƒstwa przyznajà, ˝e kondycja ekonomiczna spo∏eczeƒstwa jest tak fatalna, ˝e dokonanie zamachu w zamian za odpowiednià rekompensat´ nie jest wykluczone. Na podstawie rozmów przeprowadzonych przez pracowników OSW w Uzbekistanie, maj 2004. 37 Tad˝ycy to ok. 5% ludnoÊci Uzbekistanu, zamieszkujà przede wszystkim Buchar´ i Samarkand´, historyczne centrum tad˝yckiej paƒstwowoÊci i kultury. 38 4 wrzeÊnia 2003 r. w wychodzàcej w Tad˝ykistanie gazecie Tod˝ikiston ukaza∏ si´ apel Tad˝yków z Samarkandy, domagajàcych si´ usuni´cia przeszkód w rozwoju edukacyjnym i kulturalnym Tad˝yków w Uzbekistanie. Autorzy apelu prosili prezydenta Tad˝ykistanu Emomali Rachmonowa o pomoc w tej sprawie. Dramatycznie przedstawia si´ sytuacja uzbeckich Tad˝yków przesiedlonych w 2000 r. spod granicy z Tad˝ykistanem w g∏àb Uzbekistanu, w nieurodzajne okolice Szerabadu.

Prace

OSW

39 W latach 2001–2002 bud˝et Ministerstwa Obrony zmniej-

Uzbekistan: najwa˝niejsze êród∏o niestabilnoÊci w Azji Centralnej?

gracyjnymi dzia∏aczami pod warunkiem zrezygnowania przez nich z dà˝enia do si∏owego obalenia systemu. 50 Zw∏aszcza Human Rights Watch, Freedom House, Instytut Spo∏eczeƒstwa Otwartego George’a Sorosa. 51 14 kwietnia Ministerstwo SprawiedliwoÊci Uzbekistanu nie przed∏u˝y∏o zezwolenia na dzia∏alnoÊç Instytutu Spo∏eczeƒstwa Otwartego, który dzia∏ajàc od 1996 r. przeznaczy∏ na programy w tym paƒstwie 22 mln USD i zarzàdza∏ cz´Êcià amerykaƒskiej pomocy (np. w ramach USAID). 52 Przez d∏ugi czas spo∏eczeƒstwo nie wiedzia∏o, ˝e w∏adze udost´pni∏y Amerykanom baz´ wojskowà w Chanabadzie. 53 W sierpniu Ministerstwo Obrony poinformowa∏o redakcje o koniecznoÊci przesy∏ania „do konsultacji” wszystkich artyku∏ów traktujàcych o sprawach bezpieczeƒstwa, wojskowoÊci itd. 54 Np. w okresie luty–marzec 2003 r. aresztowano trzech dziennikarzy, jednego skazano na kar´ wi´zienia (za rzekome zwiàzki z Hizb ut-Tahrir), jedna gazeta zosta∏a zamkni´ta (Milli Talim – Narodowa Edukacja – powiàzana z Ministerstwem Edukacji, zamkni´ta za „b∏´dy gramatyczne”), inna zawieszona (Adolat – SprawiedliwoÊç); w: “Uzbekistan: Rights Groups Say Press Crackdown Under Way”, www.rferl.org, 6 marca 2003. 55 W∏adzom doÊç ∏atwo jest kontrolowaç u˝ytkowników internetu. W 2003 r. u˝ytkowników internetu w Uzbekistanie by∏o zaledwie 310 tys. 56 Milicja wykorzystuje tak˝e prowokacje. Pracownicy kafejki mogà ponieÊç konsekwencje, jeÊli zostanà przez milicj´ przy∏apani na tolerowaniu otwierania zakazanych stron, www.forum18.org 57 Artyku∏ 8 ustawy o religii stanowi, ˝e przywódcà religijnym mo˝e zostaç ka˝dy obywatel o „odpowiednim wykszta∏ceniu”. Oznacza to aprobat´ tylko tych, którzy ukoƒczyli medresy (uczelnie muzu∏maƒskie) znajdujàce si´ pod Êcis∏à kontrolà paƒstwa i pomyÊlnie zdajà egzaminy, w których uczestniczà tak˝e urz´dnicy paƒstwowi. 58 Ze wzgl´du na swojà terytorialnoÊç i powiàzanie z kultem lokalnych Êwi´tych, islam ludowy nie jest podatny na wp∏ywy z zewnàtrz, a wierni nie wykazujà du˝ego zainteresowania literaturà muzu∏maƒskà wydawanà poza granicami. 59 To nie tylko systematyczna restauracja miejsc zwiàzanych z sufimi (olbrzymie wra˝enie robi ca∏kowicie odnowiony kompleks religijny pod Bucharà, zwiàzany z Bahauddinem Naqszbandim, za∏o˝ycielem bractwa naqszbandija), ale tak˝e wspó∏praca z Muzu∏maƒskà Najwy˝szà Radà Ameryki, zrzeszajàcà zwolenników bractwa naqszbandija w USA, zaproszonej np. w charakterze obserwatorów wyborów prezydenckich w styczniu 2000 r. 60 Ostro˝ne szacunki mówià o 15–20 tys. cz∏onków Hizb ut-Tahrir w Azji Centralnej i o co najmniej dwukrotnie wi´kszej liczbie sympatyków. Zdecydowana wi´kszoÊç dzia∏a w Uzbekistanie, i ich liczba nieustannie si´ zwi´ksza, niepotwierdzone informacje mówià o sympatykach partii wÊród urz´dników administracyjnych np. Êredniego szczebla. 61 Po kilkakrotnych ostrze˝eniach, ˝e brak poprawy w dziedzinie przestrzegania praw cz∏owieka spowoduje ograniczenie pomocy dla Uzbekistanu, 13 lipca Departament Stanu poinformowa∏ o wstrzymaniu pomocy w wysokoÊci 18 mln USD.

Prace

Turkmenistan uznawaç nale˝y za paƒstwo totalitarne. Rozmówcy w Uzbekistanie oceniajà, ˝e ok. 80% spo∏eczeƒstwa przeciwna jest polityce w∏adz, które udzieli∏y s∏ownego poparcia dla dzia∏aƒ USA w Iraku. Jako rzeczywiste przyczyny ataku na Irak wymienia si´ ch´ç Amerykanów zwi´kszenia dominacji w Êwiecie i przej´cie kontroli nad ropà irackà. Na podstawie rozmów pracowników OÊrodka Studiów Wschodnich, Uzbekistan, maj 2004.

OSW

Theses

the regional success story

The political situation of the country, which is criticised by the international community, is quite good in the regional context; owing to his strong position, president Nazarbayev fully controls the situation, his actions are predictable, which strengthens the sense of stability and security among the citizens. Therefore, the limitation of democratic liberties has hardly any meaning for a vast majority of Kazakhstan’s residents.

Anna Wo∏owska

Introduction Just several years ago, the position of Kazakhstan as the regional leader was not so obvious. Since the emergence of the independent republics in Central Asia, there has been rivalry for leadership between Kazakhstan and Uzbekistan, which to a great extent has been an effect of the personal leadership ambitions of the countries’ respective presidents, Nursultan Nazarbayev and Islam Karimov. While Uzbekistan prefers the model of leadership based on political and military hegemony, Kazakhstan chooses economic development. Nevertheless, Kazakhstan has managed to outdo Uzbekistan in the military field, too1. Currently, it has the largest and best equipped army in the region in terms of both absolute categories and its operational potential.

CES

Studies

Kazakhstan:

Kazakhstan owes its position of the regional leader of change to its consistent reform policy during the recent decade, the implementation of which has been definitely facilitated by the stable internal and international situation of the country and its political system, called “velvet authoritarianism”. Nevertheless, Kazakhstan’s success would not have been possible, if not for its economic potential and the favourable conditions on the world markets.

Kazakhstan: the regional success story

Kazakhstan can boast economic development like no other country in Central Asia. In contrast to other countries of the region, which have rich natural resources, Kazakhstan has managed to use its economic potential in a way that yields concrete benefits now and, at the same time, creates prospects for further sustainable economic growth.

Kazakhstan: the regional success story

The increasing income from exports of energy raw materials, the growing GDP and the highest among CIS countries level of foreign investments, combined with the adopted economic development strategy have helped Kazakhstan to achieve the position of the indisputable leader of economic change in the entire region during the recent five years. At the same time, it should be emphasised that the political situation of the country, though far from the ideal, makes it stand out among the other Central Asian states. Political reform cannot keep pace with the impressive tempo of economic change. Unless the dissonance between the economic and political situations in Kazakhstan is levelled, in the longer term, it may hinder further economic development of the country.

I. The economic success of Kazakhstan The example of Kazakhstan shows that making the effort of economic reform may start yielding measurable benefits. The achievements of the recent several years (the breakthrough date was the year 2000, which confirmed that the Kazakh economy was strong enough not to be affected by the Russian crisis) prove it beyond doubt: it is Kazakhstan which has shown the model and direction of economic change to be followed by Kyrgyzstan and Tajikistan. The latter two countries model their own bills concerning economic issues on Kazakh legislation.

1. Economic rates: the confirmation of economic achievements Kazakhstan's energy raw material resources and its development strategy make that the country has the highest level of foreign investments of all CIS members, its gross national product is constantly increasing and life standards are improving. Kazakhstan managed to repay its loans to the International Monetary Fund in 2000, seven years before the due repayment date. As a result, the Fund closed its office in Astana considering that further aid would not be necessary. In early 2002, the US Trade Department deemed Kazakhstan a market economy, and the US administration is

CES

considering the option of withdrawal from economic aid, believing that it is no longer needed. In 2001, the inflation in Kazakhstan dropped to 6.4%, and it has remained at this level until now2. GDP has been constantly growing for five years (last year, instead of the predicted 7.3%, it grew by 9.2%)3, GDP per capita was at US$ 1,649 in 2002 (it was five times larger than the GDP of Kyrgyzstan or Uzbekistan)4. Foreign direct investments are the greatest of all the other CIS countries (estimates for the year 2002 indicate the sum of US$ 564 per capita5), and, according to forecasts for the nearest years, their level should increase by 6–7%, which guarantees further fast growth of the GDP and of the state’s earnings.

2. The good investing climate As compared to other countries in Central Asia, the investing climate in Kazakhstan is exceptionally good, which is confirmed by the level of foreign investments in the country. The red tape (the need to obtain countless permits and licences) and the omnipresent corruption definitely make investing activity more difficult, still, as the game is for high stakes, this does not scare investors off. Back in the 90’s, the Kazakh authorities were aware of the fact that increasing the production and exports of energy raw materials would not be possible without attracting huge foreign investments to the country. Therefore, they were trying to create the best possible conditions for investing. The great contracts were not always profitable for Kazakhstan from the commercial point of view. However, owing to that, they managed to attract foreign capital. As investments were flowing in and the mining sector was developing, efforts to strengthen the position of Kazakh shareholders were made. During the recent two years, such efforts have clearly intensified. Inter alia, the tax code and the law on natural resource stock and users have been amended. Regulations are often ambiguous, which makes life for investors more difficult. Quite recently, there has been prepared a bill according to which in public bidding preference will be given to domestic companies, even if the prices offered by them are higher than those offered by foreign companies (up to 20%). A new obligation to hire Kazakh subcontractors and specialists has also been imposed on in-

Studies

3. Kazakhstan, the target of regional migrations During the recent years, Kazakhstan’s migration balance has clearly improved7. This can be seen as one of the signs of the situation in the country improving. A phenomenon on the regional scale is the reemigration to Kazakhstan of Russians who several years earlier decided to return to Russia and of Kazakhs who have so far lived outside of Kazakhstan. In 2000–2002, according to official statistics, immigration from Uzbekistan doubled (from 12.8 thousand to 24.6 thousand)8. As economic immigrants stay here illegally, presumably, in fact the numbers are many times bigger. Kazakhstan’s economic success makes that this country is perceived as an attractive target of economic migration, both seasonal and, to an increasingly greater degree, ultimate. This mainly concerns the poorer southern neighbours of Kazakhstan: the Kyrgyz and Uzbeks (Tajik economic emigrants still mainly go to Russia). According to press reports, every autumn, 200 thousand illegal immigrants are looking for seasonal occupation in the Kazakh southern oblast9. Kazakhstan is an attractive job market for its neighbours and nothing seems to indicate that the situation could change in the nearest future.

CES

1. The country’s economic potential The economic success of Kazakhstan would not have been possible, if not for its economic potential. At the same time, the example of the neighbouring countries, Turkmenistan and Uzbekistan having rich deposits of gas, shows that just having an economic potential is not sufficient for economic development. The greatest wealth of Kazakhstan are its energy raw material resources, the largest confirmed and predicted oil deposits in the region. A vast majority of Kazakh oil deposits can be found in the Caspian Sea shelf. They are compared to the United States’ or the North Sea deposits, and some specialists are convinced that the Kazakh resources are much greater. In 2003, Kazakhstan produced 51 million tons of oil and was the second largest (after Russia) producer among the countries that emerged after the collapse of the USSR. Kazakhstan is and will be the key exporter of this raw material in the Caspian region. During the recent 10 years, oil production in Kazakhstan has grown more than twice, which has allowed for increasing exports and, even though the volume of Kazakh exports has not had a great impact on the global oil market, still the situation may fundamentally change in the nearest decade. The forecasts that there will be a boost in oil production and export in the nearest years are based on the levels of foreign investments in the production sector and transport infrastructure, on the degree of advancement of certain projects and, above all, on the high prices of oil on global markets. Kazakhstan has also rich deposits of iron and other metals ore, the production and export of which is the second largest, after income from oil, source of its budget earnings. The country is also one of the key regional crop producers. Still, the other sectors of the economy do not really have a great meaning; the tempo of the country’s economic development is dependent on the oil sector. As it is going to further grow in the nearest years, the economic development forecasts for this country are optimistic. However, the increa-

Studies

In spite of such changes, the investing climate in Kazakhstan remains unmatched in the region. Although the investment level lowered in 2002 (by almost 11%), still everything seems to suggest that that has just been a sign of temporary discouragement, and forecasts for the nearest years are optimistic.

II. The key causes of the economic success

Kazakhstan: the regional success story

vestors, and KazMunaiGaz (Kazakh state-owned oil and gas enterprise) must hold 50% or even, according to other sources, 51% of the shares in every new investment project. There also appear reports on attempts to renegotiate some of the contracts signed by foreign entities6. The intensification of such actions is seen by foreign investors as worsening of the investing climate.

sing dependence of the entire economy on oil production (and, to a smaller degree, on the metallurgy) is going to be the greatest challenge for the authorities in their shaping of the economic policy and the greatest risk factor in the long-term development forecasts.

Kazakhstan: the regional success story

2. The economic policy set by the authorities 2.1. The reforms Kazakhstan, beyond any doubt, adheres to a good human resources policy in the field of economy. The consistent reform policy, launched in mid 90’s, is implemented under the supervision of specialists, who often either have Western education or are foreign consultants. The authorities implemented the banking system reform, owing to which Kazakh banks have become the most reliable in the region10. Currently, 34 banks are operating in Kazakhstan. More than a half of them are Kazakh banks. Bank services are increasingly more popular. The National Bank of Kazakhstan, using the expertise of the Norwegian Central Bank, in 2001 created the National Fund, as a part of which stabilisation means are gathered and savings are made. Oil income surpluses are transferred to the Fund when the oil price is higher than US$ 19 per barrel. If oil prices drop below that level, then the savings deposited in the Fund can be used to support the state budget. Currently, the Fund has approximately US$ 3.7 billion11. The means gathered as a part of the Fund are invested on foreign markets. Using the support of the International Monetary Fund, Kazakhstan has reformed its tax system. Small and medium enterprises have been privatised, and the process of privatisation of large oil and gas companies, which foreign investors have been given access to, has started. As a result, the level of foreign direct investments, even though lower than in 2001, has in recent two years been above US$ 4 billion, of which US$ 3 billion have been invested in the oil sector12. In June 2003, the land code came into effect. It provides for privatisation of land, which is supposed to stimulate growth of agricultural production. Reform of the pension system has been implemented in cooperation with the World Bank:

CES

a transition from the solidarity-based system to cumulative system is taking place, although it is a difficult and lengthy process. Currently, 16 pension funds that are not owned by the state are operating in Kazakhstan. Theoretically, employers are obliged to transfer 10% of employee wages to such funds. As there are no proper mechanisms of control, this duty is often neglected. This March, the Economic Policy Council decided to privatise the National Pension Fund by the end of this year. At the same time, the authorities are aware of the dangerous dependence of the entire economy on the oil sector and they take steps to protect the country against any consequences of this disproportion. The adopted development strategy Kazakhstan 2030 and the development plan until 2015 assume development of other branches of the economy, mainly of raw material processing. For the time being, such programmes are only of declarative nature; there are no concrete proposals for change or proofs of implementation or effectiveness forecasts. 2.2. Authoritarianism friendly to liberalisation of the economy In contrast to Uzbekistan or Turkmenistan, where the authoritarian authorities are aiming at strengthening of the state monopoly in the key sectors of the economy, Kazakhstan has chosen a completely different, liberal economic model, which, paradoxically, the authoritarian system has facilitated. It was the president’s conscious decision to grant priority to economic transformation, moving political reform away to some indefinite future. Owing to the fact that they control the entire political system, the authorities have not met with any significant resistance in their implementation of unpopular reforms. The parliament does not have any real power in Kazakhstan, so passing government-dictated bills in both of its chambers is not a difficult task. The laws approved by the parliament are then signed by their original author. This way the president not only receives formal support for his decisions but also, owing to applicable procedures, he has the chance of withdrawing from especially controversial initiatives. He can do that by either vetoing a given bill or forwarding it for consideration to the Con-

Studies

The authoritarian authorities in Kazakhstan have not only initiated economic changes, but they also have become a guarantee for the country’s stability. The fact that no serious tensions or riots have taken place in Kazakhstan since the country gained independence is a unique phenomenon in the region (a peculiar situation in this regard exists in Turkmenistan). The sense of stability and security contributes to economic development. Foreign investors opt for political stability, which gives more guarantees for implementation of the concluded contracts; this being another reason for delaying the process of political change. This way the authoritarian regime is, paradoxically, conducive to liberalisation of the economy.

CES

III. Threats to economic development of Kazakhstan The main potential threats to economic development of Kazakhstan are embedded in the economic system itself (the total dependence of the Kazakh economy on the oil sector or the dissonance between the economic and political development of the country), yet, for the time being, they are not able to hamper it.

Almost total dependence of the Kazakh economy on the oil sector is the main threat to further development of Kazakhstan. So far, regardless of efforts, the authorities have not managed to give a boost to other branches of the economy, apart from the one connected with the oil industry. Pursuant to the objectives of the government-proposed development programme, the volume of oil production will double in the nearest six years. This will, in all probability, mean further growth of the dominating role of the oil industry, a tendency observed for at least six years in Kazakhstan: the share of the oil sector in GDP grew from 7% in 1998 to 17% in 2002; 71% of all the investments go to the oil and gas sector, and export of oil and gas constitutes more than 50% of the entire export13. As a result, even though Kazakhstan’s economy is now less exposed to the risk of being affected by rapidly worsening conditions on the global markets than it was several years ago, still a drop in the prices of oil (below US$ 15 per barrel) and gas or unexpected export impediments may shake the standing of the country. The growing incomes of the oil sector, regardless of efforts, do not translate into development of other branches of the Kazakh economy. Kazakh oil deposits are still far away from international markets and the production and transport infrastructure, almost all of which is inheritance from the Soviet times, is insufficient and outdated. Currently, Kazakhstan can use the network of Russian pipelines, which causes that Russia holds the monopoly over the transit infrastructure and transport of oil from Kazakhstan.

Studies

1. Dependence of the economy on the oil industry Kazakhstan: the regional success story

stitutional Court. Although the Court is not an independent authority in Kazakhstan and most of the society believe that the decisions taken by it are consulted with the president, still Nursultan Nazarbayev, by custom, refers to its decisions, which is then used to build his image of a democrat, mostly to please the international opinion. A good example of such actions was the way the controversial land code was brought into effect last year. The MPs proposed so many amendments to the government’s bill that the then government chief, Imangali Tasmagambetov, wanting to push trough his own version of the code, had to order vote of confidence to his own cabinet. The support that he received as a result of the voting meant that the government’s bill was automatically approved and to come into effect it only needed to be signed by the president. The public discontent caused by the prospect of final approval of the bill that the prime minister and the president had been pushing, the provisions of which would have mainly affected people living the countryside, i.e. at least 40% of the population, was the most probable cause of the dismissal of the prime minister and forwarding of the land code by the president to be considered by the Constitutional Court. This move made it possible for Nursultan Nazarbayev to grant his consent to some of the amendments proposed by the parliament without losing face.

Nursultan Nazarbayev, president of Kazakhstan, has many a time supported diversification of oil transit routes, however, according to estimates, other transport routes will provide Kazakhstan an alternative to the transit through Russia as late as in 6 to 10 years.

Kazakhstan: the regional success story

2. The dissonance between the economic and political development The political situation in Kazakhstan, which once used to be considered the leader of democratic change in Central Asia, has substantially worsened, while the economy of the country has rapidly developed. While the liberalisation of the Kazakh economy has been making progress, the political system of this country has remained stagnant. Now, this is a moment when the growing dissonance between the economic and political development seems not to endure long. The authoritarian regime has facilitated implementation of unpopular reforms, thus enabling the country to develop economically. Now, further development seems impossible without carrying out political reforms. The rapid economic growth has made possible the “satiation of the elites” and, consequently, formation of a new social group: people who are relatively young, well-educated and rich, who, owing to foreign contacts and their own observations while travelling, are able to objectively evaluate the situation in the country. They can make long-term plans and are aware of the fact that, even for those who are not going to become involved in political activity, limitations of political liberties are definitely burdensome. The non-transparent structures of the authorities, the existence of informal groups of influence, the common red tape and corruption, the limited access to information; all this causes that the feeling of the need for change is becoming increasingly more common. The president is also aware of the fact that political reforms are inevitable, which, however, does not mean that he is ready to start them.

CES

3. Corruption Corruption in Kazakhstan is embedded in the system, which is a very burdensome element of everyday life. This does not only concern civil servants but also representatives of the tax police, customs services and the judiciary system. Therefore most of residents of Kazakhstan try to avoid any contacts with representatives of the civil services and to resolve conflicts, as far as possible, out of court. Corruption has during the recent years become a serious threat to the education system: it is commonly known that one can buy a diploma of graduation of any higher education institution at a bazaar. Great possibilities for abuse stem from the very economic model of Kazakhstan, with the dominating role of the oil sector, access to which is limited by masses of red tape regulations. Representatives of the authorities who control the usage of oil resources may succumb to temptation of growing rich in an easy way by abusing their powers in making decisions concerning particular investors14. The existence of a vast grey area, beyond any doubt, also stimulates corruption. According to the estimates of some international experts, this phenomenon reaches the level of 22–34% GDP15. In 1998, Kazakhstan passed an anti-corruption law and in 2002 it joined the Anti-Corruption Plan supported by the Asian Development Bank (ADB) and the Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD). However, such moves were purely declarative, and the disclosure in 1999 of the corruption scandal, the main protagonists of which were the most senior state officials, only strengthened the common belief that everyone took bribes. The so-called Kazakhgate (the most widely publicised corruption scandal in Kazakhstan) has not been cleared out for five years now: in 1999, western mass media disclosed that president Nazarbayev had secret accounts in Swiss banks, which was discovered during the investigation into the matter of James Giffen, who was suspected of handing over bribes to Kazakh officials from western oil companies. Giffen was an advisor to president Nazarbayev and he also acted as an agent in the purchase of a half of the shares in Tengiz deposit by Chevron. Kazakh authorities were denying the existence

Studies

1. Cooperation with Russia and the West Kazakhstan’s standing in the international arena is relatively strong and stable; its political situation makes it stand out above the other Central Asian countries. The state has since the beginning been pursuing a very careful policy of balancing the influence of Russia, the USA and China, at the same time rivalling with Uzbekistan for leadership in the region. Traditionally, the Russian line in the foreign policy is a matter of priority for the Kazakh diplomacy. Kazakhstan is the only state in Central Asia to border the Russian Federation. It also has the most numerous Russian minority among the CIS. Vast majority of Kazakh oil is transported through the territory of the Russian Federation. Moreover, the two countries have preserved very strong economic ties, dating back to the USSR times. The relations between Astana and Moscow can be defined as correct. Along with participation of both countries in regional economic initiatives, political and military ties are also important. Kazakhstan is an active member of regional organisations of military cooperation and a loyal to Russia participant in the Collective Security Treaty Organisation. This is to a great extent a result of pure calculation: military cooperation with Russia gives guarantee of cheap repairs of the equipment, training and weapons supplies at prices applicable inside Russia. Kazakhstan is the only country in the region to have measurable benefits from the Russian military presence in its territory. Moscow pays US$

CES

Studies

IV. The political situation in the country

115 million annually for the lease of the largest Russian military base located outside the RF, the Baikonur Cosmodrome. Regardless of its close cooperation with Russia, Kazakhstan is still able to tighten its military cooperation with the West, above all with the USA, even when this is contrary to Russian interests. The reform of the Kazakh army was to some extent modelled on US solutions: US experience was used during the creation of the Kazakh military doctrine and during the creation of the programme of structural changes in the army. The Kazakh peacekeeping battalion, KAZAKBAT, was formed on the basis of NATO standards, with US assistance. Regardless of Moscow’s protests, Astana decided to create the fleet on the Caspian Sea with the aid of Americans. Cooperation with the USA, on both political and military level, tightened after 11th September 2001. Kazakhstan was the only Central Asian state to send its soldiers to Iraq. Even though their presence there is of minor importance in military terms (a little more than twenty people have been sent), still it has a symbolic meaning: the more pro-US Uzbekistan has not sent its soldiers to Iraq. Still, no significant changes have taken place in economic issues, which are among the priorities of the Kazakh foreign policy. Washington is greatly interested in Kazakhstan’s joining the project for transit through the South Caucasus, which it has been lobbying for (Baku–Tbilisi–Ceyhan pipeline). This would help lessen the dependence on the Persian Gulf oil and, at the same time, this would provide Kazakh oil a wider access to global markets and break up the Russian monopoly on transit of Kazakh oil. Meanwhile, Kazakhstan, taking into account the position of Russia in the region and searching for the most profitable solutions, is stalling for time. It declares its support to the BTC project, yet it does not engage in the implementation thereof. Recently, it has also been tightening its cooperation with its second powerful neighbour, China. The construction of the pipeline going to China is due to be completed by 2010, and its capacity will subsequently be increased. Simultaneously, the incessant pressure exerted by the West (by both European countries and the USA) on Kazakhstan to stop breaking the rules of democracy provoke a reaction that is contrary to

Kazakhstan: the regional success story

of the bank accounts for free subsequent years. Finally, in 2002, their existence was unexpectedly confirmed by the then prime minister Imangali Tasmagabetov, who at the same time assured that they were used for state, and not private, purposes. The sentence in Giffen’s case is due to be passed in the nearest months, and then it will appear whether the allegations brought against president Nazarbayev have been well-grounded.

Kazakhstan: the regional success story

the expected one: this contributes to the establishing of closer relations between Astana and Moscow, which does not make any reservations as to the way of ruling by Nursultan Nazarbayev. One of the recent glaring examples of the operation of this mechanism was the signing, together with seven other CIS countries, of the Moscow-initiated statement criticising the Organisation for Security and Cooperation in Europe for its care for respecting human rights and democratic standards in the region at the expense of the economic and security issues. The signatories to the document claimed that the activity of the organisation was politicised and did not take into consideration the special conditions in the countries, and that the organisation unfairly criticised their authorities.

2. The regional cooperation The regional cooperation in Central Asia is limited to the formal sphere: making declarations and signing agreements. In fact, there is lacking will for action and mutual trust among the nearest neighbours, which is necessary for development of any cooperation. Only bilateral policy gives certain effects. Kazakhstan has since the mid 90’s taken initiatives aiming at regional cooperation in a narrower than CIS, thus more effective, company. However, Astana’s efforts in this regard have not given the expected results. The inefficacy of the prointegration actions seems quite easy to explain: it is impossible to cause economic integration of countries that have fundamentally different economic systems. Political elites of particular countries, caring for their interests more than for the interests of their states, are the less so capable of thinking in terms of regional interests. An example that perfectly illustrates the problem is the question of water in Central Asia. Subsequent crises, which pose the threat of flooding parts of Uzbekistan and Kazakhstan in the winter and of deficiency of water necessary to irrigate the fields in both of the countries during the summer, not only prove inefficiency of the current solutions on the issue of water resources’ management but also show the lack of will for a real cooperation (even in emergency cases) and total mutual distrust among the closest neighbours.

CES

A tremendous role in Central Asia is played by personal relations between presidents, which in most cases are not really good and which directly translate into relations between the countries. In the states, which gained independence a little than a decade ago, integration is perceived as a process limiting sovereignty, which may be another reason why declarations of will to integrate are just declarations. Bilateral agreements are definitely more effective than multilateral cooperation. Owing to such solutions, Kazakh authorities have managed so far to prevent potential border-related conflicts from escalating. Even though the process of border demarcation has not been finished, and tensions concerning this issue regularly reoccur, still they have never turned into a serious conflict. Incidents are most numerous on the border between Kazakhstan and Uzbekistan. Uzbek border guards regularly shoot at citizens of Kazakhstan in cases of border line violation or failure to meet formal regulations, which often results in casualties. There is serious concern that, against the hopes placed on the completion of the process of delimitation, it can only decrease the tension in the frontier region and not really eliminate such incidents. Border cooperation with the other neighbours is much better.

3. The position of the president President Nazarbayev, who is the main actor on the political scene of Kazakhstan, has total control of the situation in the country. Maintaining the status quo seems realistic not only for the nearest two years (i.e. until the presidential elections) but also in the longer term. Personification of power is a common phenomenon in Kazakhstan: any successes are perceived as personal merits of the president. Nursultan Nazarbayev is believed to be the author of the Kazakh way of reform. The line taken by him gives effects, which causes that, despite his troubles connected among other things with the corruption scandal, the president enjoys great public trust. In addition, the awareness of the way the situation has developed in the neighbouring countries helps citizens of Kazakhstan acknowledge the relative stability and security in their

Studies

4. The Kazakh political scene The political life of Kazakhstan is successfully governed by the president and his closest milieu. The multi-party system is just a facade: it puts on a show of existence of a platform for political discussion in the country, while in fact the party system is controlled by the authorities. President Nazarbayev does not have to be anxious about the consequences of the existence of the multi-party system. Following the sharpening of the policy in 2002, the opposition has been admitted to registration this year, which however does not mean that it has any chance of becoming a real player on the political scene. At the beginning of the last year, as a result of bringing into force of the new restrictive law on

CES

Studies

political parties, which provided for the need of re-registration of all the parties, more than a half of them disappeared from the political scene of Kazakhstan (of the 19 existing in 2002, only 7 were granted re-registration in early 2003, and thereafter two other joined in). During the recent two months, the number of registered parties has grown from 9 to 12. On 4th May, the opposition Democratic Choice of Kazakhstan was registered, and the Democratic Party of Kazakhstan and the Communist People’s Party of Kazakhstan were respectively registered on 17th June and 21st June. Astana can afford this kind of pluralism without any serious anxiety, knowing that the unquestionable front-runners of the autumn election are going to be Asar, the party of the president’s daughter, Darigha Nazarbayeva, and Otan, president Nazarbayev’s party, and the quite good ratings of Ak Zhol party, which is perceived as soft opposition, may only improve the image of Kazakhstan in the eyes of the West. Victory of the pro-presidential parties will, however, mean not only support to the ruling team but also confirmation of success of the methods used by it to control the political life in the country (including the election campaign owing to the fact that the president’s daughter controls 80% of the mass media and of the electoral process itself owing to the introduction of the electronic system of voting). Interesting is the phenomenon of Asar party, which has managed to win double figures support in just several months of its existence17. The programme of Asar does not really differ from the presidential programme Kazakhstan 2030 or programmes of other parties; the party is for strengthening the role of the president, development of civil institutions, fight against corruption and the need to develop other, in addition to the oil sector, branches of the economy. However, the key asset of the party is not its programme but its chairperson; Darigha Nazarbayeva, who, successfully using her position of the president’s daughter, has mobilised local authorities to satisfy the needs of Asar party. Following the party founding congress, its local offices have been opened in all the regions in just several-days’ time. Speculations about the political ambitions of Darigha Nazarbayeva have been the most discussed topic for more than a half year in Kazakhstan. Commentators are unanimous in their opinion

Kazakhstan: the regional success story

country. The corruption scandal has hardly affected the standing of president Nazarbayev in the country. It is a common belief that corruption in Kazakhstan is embedded in the system and that everyone takes bribes. In the public opinion, Giffen’s case is not exceptional, as the public is convinced that corruption is common. Nevertheless, Kazakhgate may affect the president’s position in an indirect way: the president’s troubles, including his inability to travel abroad, may seriously weaken his standing at home and, as a result, force him to resign. Meanwhile, the president, who is, in all probability, considering the scenarios of handing over power to a proper candidate16, has declared that he is going to take part in the presidential election scheduled for 2006 and he is actively participating in the preparations of his supporters for this year’s parliamentary elections. The result of the elections (both the nearest parliamentary and the subsequent presidential elections) seems to be a foregone conclusion. The propresidential parties Otan and Asar (the party of the president’s daughter, Darigha Nazarbayeva) are bound to be the front-runners; and Nursultan Nazarbayev has no serious rival in the race to presidency. If the power were to be handed over (which is not likely in the nearest time), then the successor of president Nazarbayev would have to be supported by him and continue his policy. The democrats’ dreams of a revolution in Kazakhstan seem unrealistic.

Kazakhstan: the regional success story

that the party, the leader of which is the chief of the most influential media group, who is at the same time the president’s daughter, need not be too anxious about the election result. In turn, victory in the elections may facilitate further political career for Darigha Nazarbayeva. There appear speculations that Nazarbayeva may be entrusted with the function of the Speaker of the Senate, which would mean that she would become the second most important person in the state and, in the case of the president’s illness or other emergency, she could replace him. Nazarbayeva claims she is not going to stand for the nearest presidential election, adding that the best and most certain candidate is the current president. The opposition in Kazakhstan is weak and internally divided. The return to the political scene of the Democratic Choice of Kazakhstan does not mean that its influence has recently grown. At the same time, it is difficult to judge on the political sentiments of the entire society. Political life of the country is limited to the elites concentrated in Almaty and Astana and in several other larger cities. A vast majority of citizens18 have an ambivalent attitude to politics. Even those who are the worst off19 do not voice loud slogans for radical change.

5. The civil liberties The freedom of speech or of meeting guaranteed under the law is successfully limited with the usage of the same law in Kazakhstan. Therefore, it is hard to accuse Kazakh authorities of violating legal regulations. Under the Kazakh law, information on the president and his family, including on their property and the way their money is invested or on their health, is considered state secret, the disclosure of which is punished by various sanctions. The civil code includes regulations under which publishing slanderous, i.e. untrue (or impossible to prove), information about the president, MPs or senior state officials can be punished by ban on publication or even closing of the editor’s office. Investigative journalism has become a very risky occupation in Kazakhstan. Nevertheless, courts do not abuse the powers they have under the regulations: from among 21 journalists sentenced in

CES

2003, only one was sentenced for slander. Most of the actions concern cases that are formally not connected with the journalist activity of the defendants and the charges are often fabricated for the needs of an investigation, as e.g. it was in the widely publicised case of the investigative journalist Sergey Duvanov, who following the publication of materials on the scandal of corruption among the Kazakh ruling elites was sentenced to 3.5 years of imprisonment for allegedly raping a minor20. While the constitution of Kazakhstan provides for the freedom of meeting, the detailed regulations openly limit this freedom. Taking part in meetings that are not approved by the authorities is considered an administrative offence and is subject to punishment. Individuals convicted for such an offence have no right to take official posts or be candidates in elections. Due to such legal solutions Kazakh authorities can successfully impede the activity of their political opponents and, at the same time, by bringing charges under the administrative or criminal code, they can avoid allegations of launching political trials.

V. Summary As market analysts have forecasted, there is going to be fast economic development in the nearest years in Kazakhstan. At the same time, the Kazakh authorities are facing the need to lessen the dependence of the economy on the oil sector by developing other branches of industry. The awareness of the need to move away from the previous economic model is common among the ruling elites. However, the easy way of generating profits for the state owing to exploitation of deposits of natural resources does not contribute to stimulation of actions to diversify the economy. There is nothing to suggest that any radical political changes will happen in Kazakhstan in the nearest time. It, however, cannot be excluded that following the presidential election, the current policy can be slightly amended. If there were to be a change at the highest post in the state (there certainly exist several scenarios for handover of power), then activation of the political life in the country could be expected.

Studies

CES

According to The Military Balance 2003–2004, Kazakhstan in 2002 spent 2% GDP, i.e. US$ 1,986 million on defence; 65.8 thousand military personnel were on active duty. Although in the same year, Uzbekistan’s defence spending was at 2.9% GDP, still, nominally, it was only US$ 1,797 million, and only 50–55 thousand military personnel were on active duty. 2 IMF (Country Report July 2003) and the National Bank of Kazakhstan. 3 Data according to: Central Asia – Caucasus Analyst, January 14, 2004. 4 www.eiu.com 5 Ibid. 6 The most publicised example of such actions was the case of Chevron Texaco. Unofficially, the reason why its investments were suspended at Tengiz (one of the two largest Kazakh deposits) in November 2002 was the pressure by the Kazakh side to renegotiate the conditions of the agreements concluded in 1993; following three-month negotiations, the investments were resumed; similar situations also happened to other companies. 7 In 2000 – 2002, the number if emigrants dropped from 155,749 down to 120,150, and the number of immigrants grew from 47,442 up to 58,162; data according to Statistical Yearbook of Kazakhstan 2003. 8 Ibid. 9 Immigrants work on construction sites, tobacco and cotton plantations receiving wages which Kazakhs would not agree to work for. Their living conditions are often dramatic. According the Kazakh newspaper Ekspres – K, the southern oblast authorities last autumn were deporting more than 100 Uzbek illegal economic immigrants every week. The same newspaper estimates that half of the cotton produced in the south of Kazakhstan is harvested by illegal workers. 10 In the 0 to 4 EBRD scale, in 2003, Kazakhstan was given 3 points, while Kyrgyzstan received 2.3 points; Russia 2.0 points; Uzbekistan 1.7 points; and Tajikistan 1.0 point. 11 EBRD Transition Report 2003. 12 IMF Country Report No 03/211, July 2003 and EBRD Transition Report 2003. 13 Data according to: Statistical Yearbook of Kazakhstan 2003, and Meruert Makhmutova, “Extractive Industries Revenue and National Found: Kazakhstan’s Experience”, ASN conference materials, Warsaw July 2004. 14 According to Transparency International data for 2002, Kazakhstan stands at the 88th place on the list of 102 countries taken into account by the organisation; www.transparency.org 15 Ekspress-K, Almaty, 21.02.2004. 16 Preparations for a possible handover of power are nothing new in Kazakhstan: already in 2000, the president took due care for the parliament to adopt the law “On the first president of Kazakhstan”, which provides that after his resignation, Nursultan Nazarbayev will receive not only lifelong financial protection and guarantees of personal security but also numerous powers in ruling the country. 17 Results of the opinion poll carried out upon the order by IIMP analytical centre, founded by Darigha Nazarbayeva, show 70% support to her party; the results are, in all prob-

Studies

Kazakhstan: the regional success story

The previous policy of balancing the influence of the USA, Russia and China can be carried on with success. The result of the rivalry between Kazakhstan and Uzbekistan for leadership in the region already seems to be a foregone conclusion, and the standing of Astana on the international arena is stable. In Kazakhstan itself, achievements of the authorities are valued high: the public, aware of the development of the situation in the neighbouring countries, appreciates the relative stability and the feeling of security being a consequence of it. Even though the growth of average wages is just a result of the growing incomes of people employed in the oil, financial and services sectors, while the wages in the sectors which provide employment to most of the population, i.e. agriculture, health care and education sectors, remain very low, still people have the sense of prosperity and do not feel the need for any radical changes. Anna Wo∏owska Work on the text was completed in August 2004

Kazakhstan: the regional success story

ability, overstated, still even opponents of Asar party admit that it has large support of the public. 18 Some analysts claim that the number may even exceed 90%, in: Central Asia – Caucasus Analyst, March 10, 2004. 19 1/4 of Kazakhstan’s population live below the poverty line, see www.adb.org 20 As a result of international pressure (exerted by the Department of State, the European Union and OSCE) in January 2004, Duvanov, who had been consistently claiming he was innocent and that the charges brought against him had been fabricated, was released from prison after spending a year in jail and he is going to serve the rest of the sentence under house arrest.

CES

Studies

2. Since 2002, gradual erosion of the system, which is due to the president's political offensive and occurrence of new threats (new forms of Muslim fundamentalism) has been visible. The president’s attempts to unilaterally challenge the existing order may rekindle the old conflicts. The system’s evolution and reform is necessary, a good occasion for which should be the 2005 parliamentary elections.

Tajikistan: the trial period Krzysztof Strachota

3. 11th September 2001 and the consequences thereof, i.e. actions of the antiterrorist coalition in the region and Tajikistan’s participation in them has meant a real breakthrough for the country. Those events have removed the greatest threats (the Taliban Afghanistan), made the country really open to the world and cooperation with other countries that CIS members, raised its prestige and reinforced its position in the international arena. Although they have not broken the Russian domination in the region – especially felt in Tajikistan – still, they have challenged its monopolist position in the fields of security, regional policy, economic activity and domination in terms of civilisation in the broad meaning of the word. 4. Reinforcement of the country’s internal stability (inter alia through adaptation of some democratic mechanisms) and skilful usage of the interest the powerful states show in Tajikistan is a unique opportunity for this country’s development.

CES

Studies

1. Tajikistan in its present state has been built on the civil war experiences and provisions of the peace accords signed in 1997. These have had a great impact on the present form of the state, its political scene and power mechanisms. President Emomali Rakhmonov is the central figure in the state. The political system, which he has cocreated, is based on – unique in this region – political pluralism (the existence of the Islamic party), decentralisation (far-going independence of the regions and relatively limited potential of the central structures) and compromise as the basic way of resolving conflicts. Such a system has so far guaranteed stabilisation and normalisation of the country.

Ta j i k i s t a n : t h e t r i a l p e r i o d

Theses

Ta j i k i s t a n : t h e t r i a l p e r i o d

Introduction Tajikistan, like no other Central Asian republic, had a very bitter experience of regaining independence and undergoing peculiar political, social and cultural transformation. Nowhere else was it so dramatic. The threats for the stability of the entire region, which it used to generate, could not be compared to anything in the other republics. Present-day Tajikistan is built on the experience of the civil war, hard and unprecedented process of normalisation and post-war (re)construction, rapidly changing political situation in the region, which it probably feels the strongest of all the other post-Soviet Central Asian states. The country, which until recently was left out of the way, is coping exceedingly well with its problems, though the process of normalisation has not been finished yet and is not free from threats. One of the key challenges is the strengthening of the political system, which has so far stabilised the state, and, in particular, of the mechanisms of cooperation between the pairs: government – opposition, centre – regions and state – Islam. Another important task seems to be complete usage of the potential of cooperation with other countries and international organisations interested in that. Without internal stability and further considerable aid from the outside, Tajikistan has no chance of overcoming the deep economic and civilisation-related crisis, and no chance for development.

I. The internal situation For Tajikistan the fundamental and constitutive experience was the civil war (1992–1997), which at the same time was a war of ideologies (between the post-Soviet nomenclature and the democratic-Islamic opposition); a war of the “clans” (between the elites of particular regions of the country), a peculiar proxy war for the future of the Central Asia (where the vision of Russia and, partly, of Uzbekistan collided with the Muslim and Afghan vision). The war ended in a compromise between all the parties concerned, which laid the foundations for a political system that paid due respect to the interests of its main actors (the Kulab and Karategina clans; the post-communists and the opposition, etc.). They managed

CES

to do a deal, which does not provide for equal rights to all the parties but still guarantees some pluralism and includes safety valves for the system1. Despite some crises, this deal (not always formally) is still working, though increasingly more authoritarian actions of the president more and more often put it to the test. Still, maintaining the spirit of the accords and its institutional evolution is a precondition for the stability of the state.

1. The authorities vs. the opposition. The political system President Emomali Rakhmonov is the main authority in Tajikistan. His career – similarly to those of all the other leaders of contemporary Tajikistan2 – has developed as a result of the civil war, during which he was the leader of the National Front (NF). At first, he was treated by his henchmen as a transition period politician, a puppet in the hands of Russia and Uzbekistan, a hostage of the field commanders. However, Rakhmonov appeared to be a skilful and, with time, an increasingly more independent politician. His co-authorship of the peace accords and the implementation thereof (which was not free from manipulation) ensured him a good position on the political scene and great respect among the Tajik people. The first and the greatest challenge the president had to face after the war end (1997) was the pacification of the field commanders, on both the government and the opposition sides. The process was very complex and it could not impair the interests of the regional, political and business groups from which particular commanders originated. Rakhmonov managed to include the opposition forces in it (e.g. the putting down of colonel Mahmud Khudoberdiev’s revolt in Leninabad in 1998 with the help of the United Tajik Opposition (UTO) troops but also crushing the rebel opposition units). Another, even more important tool for Rakhmonov was and is the ability to hand out official posts to representatives of particular political groups; this way he managed to really pacify and weaken UTO for a long time, either by winning some politicians over (as e.g. Hoji Akbar Turadzhonzoda, who is now deputy Prime Minister, set at variance with his UTO colleagues), or by cutting them off their support bases (the nominations of field commanders coming from Kara-

Studies

CES

Islam, and, in particular, the Islamic fundamentalism and terrorism generated by it, is seen as the greatest threat to the stability of Central Asia as a whole and of individual countries in the region. This fight is the official task of all the regional security organisations, which Tajikistan is a member of (including the Shanghai Cooperation Organisation, the Collective Security Treaty Organisation). Radical Muslim movements gave rise to the greatest crises in the region (the civil war in Tajikistan, the fear of the Afghan Taliban invasion, the Batken crises). This was also the reason for the serious engagement of the USA in Central Asia after 11th September 2001. Fight against fundamentalism is an important tool in the fight against the opposition, especially in the neighbouring Uzbekistan. Huntigton’s paradigm of the clash of civilisations, the growing fundamentalism in the Muslim world, the widely publicised by the governments of Central Asian countries increasing activity of fundamentalist organisations (e.g. Hizb ut-Tahrir), the terrorist attacks in Uzbekistan in March and July this year: all these make this question one of the key factors in the analysis of the situation in the region and in Tajikistan itself. Tajikistan has a special position here, as the impact of Islam on politics has been the strongest here, and the solutions to this issue have been the most “radical” and unprecedented. Tajikistan, as compared to the region and, especially, to Uzbekistan, seems to be a successful yet still unfinished experiment. Islam became the most legible ideological base for United Tajik Opposition groups during the civil war (1992–1997), which at the same time gave their opponent a convenient argument to be used for propaganda purposes. The United Tajik Opposition had armed troops that openly referred to Islam: locally the Sharia law was introduced5; such groups used to find temporary shelter in Afghanistan and received technical, military and humanitarian assistance and sporadically cooperated with particular groups there. UTO troops were accused of taking part in Afghan drug trafficking, with the main route going via Tajikistan. Its politicians (e.g. Said Abdullo Nuri) many a time paid visits and received various kinds of support in Kabul, Kandahar, Tehran6, United Arab

Studies

2. Islam

Ta j i k i s t a n : t h e t r i a l p e r i o d

tegina to posts in Dushanbe or in other parts of the country). Such actions were carried out on the basis of informal arrangements with the opposition leaders, which met their key interests in Dushanbe and in the regions. Therefore, the fixing of the parliamentary and presidential elections by the authorities, which has limited the political representation of the opposition, has only formally changed the distribution of power. As Rakhmonov had become stronger and his international position gained importance after 11th September 2001 (participation in the antiterrorist coalition, fight against fundamentalism, absolutisation of the category of stability), this encouraged him to take further steps to eliminate any opposition. For a start – in 2002 – some limited detentions among members of the Tajikistan Islamic Revival Party (TIRP) took place, then attempts to remove from their posts influential UTO and former NF politicians were made (e.g. the cases of Saidsho Shamolov, Qurban Cholov, Mahmudruzi Iskandarov, Salomsho Mukhabbatov, gen. Gaffor Mirzoev – “Sedoy”3 and others). The process revealed the strength of the postwar conditions; in especially drastic cases, those attacked threatened they would use force and referred to their support bases in the regions, which made Rakhmonov give up his plans4. Apart from attacks aimed at particular politicians (which due to the personalisation of the Tajik political life and the role of informal pressure is of key meaning), the president’s camp made the attempt to legitimise the president’s actions by offering him the ability of being re-elected (in June 2003, there was held a referendum – strongly criticised by the opposition – which was won by the president) and ensuring his camp victory in the parliamentary (February 2005) and presidential (2006) elections. The ruling team made a significant, yet very controversial step, by ensuring for itself favourable electoral regulations and control over the entire electoral process. Although the outcome of the elections alone is not going to change the balance of power in the state (it is based on actual influence, regardless of representation in the parliament), still it will block the process of resolving conflicts by political means and the chance of reinforcing the structures of the state.

Ta j i k i s t a n : t h e t r i a l p e r i o d

Emirates and Saudi Arabia. UTO troops became a harbour for the Islamic opposition from other countries of the region, especially from Uzbekistan (Dzhuma Namangani, the terror of Central Asia, used to be one of the most important commanders and staff officers of the civil war period). Generally, even the end of the civil war did not mean that the past was automatically written off: Namangani, with his Uzbeks, was still illegally staying in Tajikistan and creating a new organisation (Islamic Movement of Uzbekistan), organising armed cross-border raids from this country to Kyrgyzstan and Uzbekistan (the Batken crises in 1999 and 2000). Finally, he moved to Afghanistan (2001), where he found shelter and with his troops he formed the core of Osama bin Laden’s international brigades fighting against the intervention of the US-led coalition in 2001–2002. Almost unnoticeably for external observers, all those problems have basically been resolved in Tajikistan (although there is no guarantee that a problem will not reappear) and, paradoxically, this has been achieved by using peaceful methods. The compromise between the government and the opposition (the 1997 Moscow accords) was achieved owing to the awareness of the impossibility of a military victory, tiredness of the war and vast destructions, pressure by Russia and Iran and, indirectly, by the Afghan North Alliance anxious of subsequent successes of the Taliban. Presumably that was a greatly forced and tactical concession for the government (the authorities had many a time tried to weaken the implementation of the accords, still they never went beyond the boundary of the opposition’s tolerance). The compromise soon started yielding effects: cooperation during liquidation of the renegade commanders’ rebellions and, in particular, expelling Dzhuma Namangani from the country7. Doubtlessly, a good way to “pacify” the Islamic opposition was to give its representatives access to public life (the legalisation of the opposition parties, including Tajikistan Islamic Revival Party, the only legally operating Muslim party in the region, giving representatives of the opposition access to the offices, integration of a substantial part of the Mujahideen into the republic’s law enforcement structures). Other safety “valves” included mass migrations for economic reasons, including of the veterans, mainly to Russia, en-

CES

suring far-reaching autonomy to regions traditionally controlled by the opposition (the Karategina Valley/Rasht; Gorno-Badakhshan Autonomous Oblast (GBAO) and ensuring freedom of action to foreign non-governmental organisations and financial institutions (International Monetary Fund, World Bank, Asian Development Bank, etc.). The Tajikistan Islamic Revival Party plays a significant part in Tajikistan; together with other parties of the United Tajik Opposition, it has shown sufficient political maturity to accept and implement the peace accords, so it is one of the pillars of the present system. Its weakening may cause destabilisation of the entire system. It is only TIRP that can launch a positive (e.g. programmebased) fight against radical Muslim movements (e.g. Hizb ut-Tahrir). After all, such steps have already been taken for fear of losing public support8. Characteristic seems to evolution within the party itself; the once radical slogans have been replaced with moderate ones, the secular state is seen as potentially friendly and useful, the need to strengthen the democratic mechanisms in the country has become a matter of “to be or not to be” for the party, and increasing the intellectual level and constant programme-based discussion are seen as necessary to deal with current problems. It seems worthwhile mentioning that the party is believed to be inspired by the programme and practice of the Turkish Party for Justice and Development (AKP). The changes in TIRP are usually associated with the strengthening of the position of the young Muhiddin Kabiri (deputy chairman of the party).

3. New threats While TIRP is a well-established party in the Tajik political scene, still a serious and constantly growing problem is the activity of radical and Pan-Islamic organisations, especially of Hizb ut-Tahrir al-Islami9, whose objective is the creation of a global caliphate, ruled under a peculiarly understood Sharia. The party emphasises the need of religious and moral revival of the society (hence the pressure on the development of human resources and structure-building and propaganda activity) and bitterly criticises any symptoms of social injustice10. Its strong structures, radical programme, successes in building of an alternative society, having its own system of education,

Studies

4. The regions In addition to Islam, Tajikistan has to deal with the problem of the feuds between the regions, a consequence of which is the clan-based system. Such regional discords and disagreements between the clans were one of the key causes of the civil war (the ideological divides in a way, secondarily, overlapped them)12. Even though today the meaning of the clan divisions is incomparably smaller than several years ago, still the regional discords have remained and they still pose a great challenge to the state. Regional divides in Tajikistan are due to the country’s diversity in terms of ethnics and ethnography (e.g. a large percentage of Uzbek population in Sughd, Pamir peoples in Gorno-Badakhshan Autonomous Oblast, ethnographical divisions between various groups of Tajiks), religion (a large part of GBAO inhabitants are the Shia Ismailis in contrast to the Sunni majority), geography (mostly lowland Sughd, and Kulab, and highland Rasht and GBAO), history (connected with the Fergana Valley and earlier occupied by the Russians Sughd), economy, and so on. It is also worth mentioning problems with communication, which are due to

CES

Paradoxically, the situation is the most difficult and potentially dangerous for the state in the regions that have not been affected by military actions, or even the victorious ones, i.e. in Sughd and Kulab. The main current problems for Sughd include the lack of due representation on the central level and the feeling that the oblast administration is dominated by the Kulab clan. The feeling of alienation from the governing elites and the capital of the country is even deepened by the problems with communication14. An additional burden is the susceptibility to the influence exerted by Uzbekistan, which surrounds the Sughd oblast on its three sides: starting with the development of Islamic fundamentalism and Hizb ut-Tahrir, through the crisis in Uzbekistan, which hinders trade development, and the tightening of Uzbekistan’s borders, and ending with the escalation of the crisis in that country (after the terrorist attacks in Uzbekistan this March and July, the state borders were periodically closed). The victory in the civil war has had rather negative effects for Kulab. The victory has led to internal divides among the camp’s politicians and commanders, aroused envy and dashed hopes. Symptomatic of the process is the erosion of the support base of the president (he comes from Kulab), who on the one hand has been forced to make offices available to the opposition and respect the informal autonomy of the regions and on the other, as a part of reinforcing the state and his power, he has had to keep a rein on some of his field commanders and party colleagues.

Studies

both geographical (mountains, etc.) and infrastructural (e.g. devastation of the roads) reasons13. Such factors, as well as the political consequences of the civil war, make the differences in the situation, directions and tempo of development of particular regions really big. Support in the native region is still an important determinant of the positions of particular politicians. Still, it is worth noticing that the authorities in Dushanbe (first of all, president Rakhmonov), aware of their own limited capabilities, to a relatively small degree attempt to impose their will on the regions; and the regions, in turn, are aware of their weakness in a potential conflict with the state, of the real lack of an alternative and of the benefits that the common state provides. Ta j i k i s t a n : t h e t r i a l p e r i o d

social aid, etc.; all this causes that the party is seen as a serious threat to the present socio-political system. Even though it formally distances itself from violence, still there exists a serious threat that this is only done for propaganda purposes; besides evolution or splitting of the party into more radical factions cannot be excluded. This party, active all over Central Asia, had until recently been considered especially strong among Uzbeks, which has already changed. In Tajikistan, Hizb ut-Tahrir was at first developing in the Sughd region (Khodzhent, Isfar, kishlaks in the province, where – in all probability – it also inspired the foundation of the radical organisation Bayat11). Yet, in the recent years, it has become extremely active in Dushanbe and in Kulab itself (the lair of the former NF, now People’s Democratic Party of Tajikistan and the clan which won the civil war). Actions taken by the militia against it have not given any positive effects, either; the intellectual frailty of the official and state-controlled Muslim structures and the attempts to marginalise TIRP by the state authorities prevent effective ideological response.

Ta j i k i s t a n : t h e t r i a l p e r i o d

As a result, his closest milieu has shrunk to his native Dangara, and a new opposition party, Taraqqiyat, which has still not been legalised, emerged out of the Kulab elites. Another negative effect the civil war has had on the victorious region has been the preservation of the socioeconomic relations dating back to the early 90’s, cementing as the local nomenclature has been strengthening as a result of the war. The fact that a great part of the arable land has been allocated for cotton cultivation contributes to the concentration of land and power and to confirmation of the feudal-like relations in the region, which hinders its development and deepens the frustration among the public. This is probably one of the main causes of the emergence and development of Hizb ut-Tahrir in Kulab15. A peculiar situation has come to existence in the Rasht Valley. The region has stabilised owing to the completion of the military actions (which used to be carried out mainly in this valley), the memory of which makes the public distrustful to any sorts of radicalism and conflict resolution by force. Another positive circ*mstance has also been the outflow of a substantial part of people engaged in the military actions: some of the commanders have been nominated to offices, a part of the Mujahideen have been incorporated in the state law enforcement structures, others work in Russia. Rasht has maintained an informal autonomy: local authorities are made up of local people16. It is still able to grant support to its people in Dushanbe, which has been proven by the fight for posts between Mahmadruzi Iskandarov and Salamsho Muhabbatov17; paradoxically, cementing the stability built on the 1997 accords. It is characteristic of the situation in the Rasht Valley (and even to a greater degree in Gorno-Badakhshan Autonomous Oblast) to be under an enormous influence of international and non-governmental organisations conducting large-scale programmes for activation of the society, liquidation of the causes and effects of poverty, infrastructure rebuilding, etc., which have significantly contributed to actual transformation on the local level. Gorno-Badakhshan Autonomous Oblast is the region that stands apart most from the rest of the country and uses the least conventional solutions. The region being hardly accessible, located in high mountains, sparsely populated, inhabited by Pa-

CES

mir and Ismaili peoples (thus differing from the Sunni Tajiks), the poorest (in the USSR times, it used to be in 80% supported by central subsidies, and the influx of refugees during the war even worsened the poverty problem), bordering the instable, war-torn Afghanistan, was basically condemned to continuous degradation. However, almost all of those factors have proven beneficial for the region. The relative weakness of the region made it withdraw fast from active military actions and assume “isolationist” positions. Internally, the region is relatively independent; the region’s representation in the central structures is quite weak. There also are some formal differences: e.g. to enter GBAO you need a special permit, there is 1 hour time difference between Dushanbe and GBAO. The role of the region’s spiritual leader (though without a trace of separatism or disloyalty to Dushanbe) is played by Aga Khan IV, the global leader of the Ismaili community residing in Switzerland, through the controlled by him network of organisations, foundations and projects united in Aga Khan Development Network (AKDN)18. During the war, AKDN in fact saved Pamir from starving to death, actively contributed to the signing of the peace accords; and it has been acting as an agent and advocate in obtaining aid for Tajikistan from international institutions. Since the 90’s, using its dependent institutions and the means of the International Monetary Fund, the World Bank and similar organisations, it has supervised a number of humanitarian, educational (e.g. the building of the Central Asian University in Khorog), social (trainings, professional activation), and economic projects (micro credits, consulting, cofinancing of e.g. hydroelectric power plants, roads and bridges – including international – plants, etc.)19. The scale of changes in GBAO can be illustrated e.g. by the fact that, with the aid of AKDN, 90% of the arable land has been privatised and the region has become significantly less dependent on external supplies. Similar actions (as mentioned above) are extended over the other regions of Tajikistan. Still, it is worth emphasising that, despite the significant and deepening differences, GBAO is free from any separatist tendencies.

Studies

1. The economic migrations It is hard to overestimate the significance, in many aspects, of economic migrations for Tajikistan. It is estimated that since the late 90’s between 600 thousand and 1.5 million of Tajiks (the entire population of the country being 6 million) annually emigrate to work (mostly on construction sites) to Russia alone (Siberian cities, Samara, Moscow)23. It can be assumed that such migrations provide maintenance to at least half of the country’s population (especially, if one considers the number of companies dealing with organisation of such trips). Estimates show that money from this source may even three times exceed the central budget earnings. At the same time, this is the most serious tool for Russia to exert pressure on Tajikistan (hypothetical limitation of migrations

CES

III. Tajikistan in the region At the end of the first decade of its independence (1991–2001), Tajikistan was a weak, passive and almost incapacitated state, generating trouble for its neighbours. Tajikistan’s security and stability was dependent on Russia’s standpoint (the real guarantee for the peace accords, protection from Afghanistan, protection against the expansionism of Uzbekistan). Russia also used to hold the patronage over almost the entire foreign activity of Tajikistan, which was limited to its presence in the structures operating under the auspices of Russia: the Commonwealth of Independent States, the Collective Security Treaty, the Shanghai Five (thereafter the Shanghai Cooperation Organisation) and the like. Russian forces stationed in Tajikistan were both a guarantee for the country’s stability and the key Russian point of military support in the entire Central Asia and, together with the border guard forces, they formed one of the last checkpoints on the frontiers of the former empire. At the same time, Tajikistan used to be accused of tolerating or even

Studies

A great problem, which projects onto all the other, is the protracted economic crisis. The fact that Tajikistan has always been the poorest republic in the region, the extent of the destruction caused by the war (including destruction of the infrastructure, the brain drain), the potential of instability, the demographic boom, etc. do not provide good prospects for a radical improvement of the situation. However, worth noticing is the constant economic growth (approx. 10%) in the country (owing mainly to the low starting point) and increasingly more often occurring prospects of foreign investments in the infrastructure (e.g. roads, bridges, tunnels, etc.) and in selected branches of the economy (mainly hydropower engineering20), and the growing interest of foreign financial institutions. Interestingly, the objectively disadvantageous weakness of the state and its withdrawal from a number of social initiatives (programmes for fighting unemployment, for development of education, medical care, etc.) is in contrast with the great engagement of the non-governmental sector21 and with the enormous activity of citizens, which is practically out of the state’s control and uncovered by the official statistics. The citizens’ enterprise mainly consists in economic migrations; it also takes the form of grey area and criminal activity, especially involving drug smuggling22).

would mean a catastrophe for Tajikistan, which both sides are well aware of)24. For Tajikistan, this also has a great meaning in terms of state security, as it is for economic reasons that a significant part of the former Mujahideen have left the country. It can be assumed that such a scale of migration brings about a number of profound cultural changes: among other things, the traditional family model has been upset and the role of the woman at home is changing; there emerges the need to work for money25. Moreover, contact with the Russian culture and language, which has become looser because of the war (in contrast, it is being deliberately limited in the neighbouring Uzbekistan), is being re-established26. Russia is for Tajiks the largest, albeit not the only, labour market. Tajiks travel to Muslim states (the Persian Gulf states, Pakistan, Iran) on a scale incomparable to the other Central Asian countries; this especially concerns business trips and migrations of qualified specialists (e.g. doctors). This does not change the fact that the high mobility of the Tajik society (like nowhere else in the region) is a consequence of the malfunction of Tajikistan’s economy.

Ta j i k i s t a n : t h e t r i a l p e r i o d

II. The socioeconomic problems

supporting the Islamic Movement of Uzbekistan. The instability and internal weakness seemed to condemn Tajikistan to vegetation.

Ta j i k i s t a n : t h e t r i a l p e r i o d

1. A breakthrough? The events that followed after 11th September 2001, the sudden interest by the USA and coalition members in the region as a part of the planned operation in Afghanistan and, with time, the success of the operation and US attempts to ensure constant military and political presence in Central Asia, were a breakthrough Tajikistan could hardly not appreciate. From the viewpoint of Washington, as well as of Europe, Tajikistan appeared as a base for operations in Afghanistan and an area potentially in danger of fundamentalism and terrorism. Almost overnight, it became the target of visits of high-rank diplomats and military officials (both US and European), the place where the coalition troops were stationed and a beneficiary of financial aid. Moreover, the fast defeat of the Taliban by the antiterrorist coalition suddenly removed the threat of invasion from the south. In effect, the neighbourhood of Afghanistan, which used to be a curse for Tajikistan, is now starting to yield benefits. Western financial institutions are interested in the development of the infrastructure on both sides of the Panj (the border river between Tajikistan and Afghanistan) to stabilise the situation; hence the financing of the building of bridges and roads in the frontier zone and plans to supply electricity to Afghanistan from the hydroelectric power plants being built in Gorno-Badakhshan Autonomous Oblast. This situation has opened Tajikistan to the world, it has become a school of international politics for people whose only partners used to be CIS politicians and Afghan field commanders and, last but not least, it has shaken the dogma of Russian monopoly on military presence in the region and guarantee of the region’s security. This process, in addition to many other consequences, has been of immense significance for the formation and maturing of the young Tajik elites. The political and military “offensive” of the West in Central Asia practically ended in 2002. The deployment of military bases in Uzbekistan, Kyr-

CES

gyzstan and Tajikistan (although Americans are not present here) set the frontier beyond which the West, in quality terms, has achieved nothing more. The defeat of the Taliban (of the state but not of the forces), the operation in Iraq and the tension inside the coalition have caused Washington, whose first ambitions in Central Asia27 have been satisfied, focus its attention on other regions of the world. Even such limited presence of the West in Tajikistan (and in the entire region) has given Dushanbe stronger arguments in its dealings with Russia, and it has in fact opened the country to independent cooperation with other states.

2. And yet Russia? Russia, anxious of the profoundness of the changes in the region, has intensified its activity in the fields of politics and military tasks, regional security and economy, inter alia, by reviving the Shanghai Cooperation Organisation (founding of the antiterrorist centre, with its headquarters in Tashkent) and the Collective Security Treaty Organisation, causing animation of bilateral cooperation, etc. Still, it needs to be stated that Tajikistan has not decided to renounce Russian military presence in its territory. A great problem in the bilateral relations, in which Tajikistan took an unprecedentedly hard stand, appeared to be the conditions of Russian military presence in the country: the status, financing and control of the 201st Mechanised Division, which had been planned to be transformed into a permanent (4th) base (by the way, the largest Russian tactical unit deployed outside the Russian Federation borders). Apart from the 201st Mechanised Division, another problem concerned the Russian Space Forces complex, the “Okno” ("Window") optoelectronic station in Nurek, for which Tajikistan demanded special payments. The control of the Tajik-Afghan border, which was being gradually handed over by Russians to the hosts, appeared to be an additional problem. Similarly as in the case of the base, Tajikistan demanded as fast as possible completion of the Russian mission and handing over control of the border to it. In this context, regional rivalry was stirred up, as Dushanbe asked the USA and the EU for special support in taking over control of the border; the West positively responded to the

Studies

3. The alternatives The reason why China, Pakistan, India29 and Iran are interested in Tajikistan is its geopolitical location. Firstly, Tajikistan borders Afghanistan, so it provides for a possibility of conducting an active policy there: Iran and India used this occasion during the war in Afghanistan, supporting the North Alliance. For China (whose enormous activity in the entire Central Asia deserves special attention) Tajikistan is, additionally, a place of potential development of fundamentalism, being the base for “terrorism” in the neighbouring turbulent Chinese Turkistan; hence the great and active role of China in strengthening the Shanghai Cooperation Organisation and bilateral initiatives. The situation and Afghanistan and the convenient slogan of war on terror is a good occasion to tighten political and military cooperation between Tajikistan, Pakistan and India (advanced bilateral projects of coordination centres, manoeuvres, military and technical assistance, etc.). Secondly, Tajikistan has a good location at the intersection of the East–West and North–South axes, which either go past Afghanistan or provide easier access to it. Recently, the first Tajik-Chinese border crossing point (Kulma–Karasu30) has been opened on the East–West axis, which gives Tajikistan temporary access to the road con-

CES

5. Conclusions Curbing the authoritarian tendencies, encouraging political pluralism and letting the opposition co-rule the country and institutionalisation of the informal political mechanisms (as a part of the “rationed democracy”, an occasion for which will be the 2005 elections) are necessary to preserve stability in the country and to create a friendly environment for further development. It is worth emphasising that in many of Tajikistan’s regions the weakness of the state does not impede social and economic development supported by foreign aid (e.g. in GBAO). Islamic fundamentalism is a very sensitive issue (especially in the context of its destabilising potential in Uzbekistan). To succeed in handling this challenge, a positive alternative needs to be created. It seems that it will be necessary to strengthen the moderate Muslim forces (TIRP and official religious structures) and the local secular elites, as well as to launch a special social policy in the areas that are particularly susceptible to fundamentalism.

Studies

necting China and Pakistan (Karakorum Highway) and provides a way out, even if narrow, to the ports of the Indian Ocean; a new road from Dushanbe (crossing the Kulab region) to Khorog is almost finished. Interest in the renovation of roads going from Dushanbe through Rasht to Kyrgyzstan and China is simultaneously expressed by the EU, China and Iran. The East–West direction is important both for the countries of the region, which have poor infrastructure, and for China and Iran (which are implementing similar projects in western and northern Afghanistan). The North–South corridor, apart from its importance for Tajikistan (the earlier mentioned construction of the tunnel under the Anzob Pass with the aid of Iranians), also has an immense geopolitical meaning. Pakistan has for years been trying to persuade Tajikistan to build a road connecting both countries, which would go through the Vakhan Corridor in Afghanistan (just more than ten-kilometres-wide, which divides both of the countries) and, simultaneously, a power supply main31; implementation of those projects would create the first direct and relatively secure corridor connecting Central and South Asia.

Ta j i k i s t a n : t h e t r i a l p e r i o d

proposal, yet the pressure exerted earlier by Russia on Tajikistan prevailed28. The agreement concluded between Vladimir Putin and Emomali Rakhmonov on 4th June 2004 (preceded, inter alia, by the campaign against Tajik immigrant workers in Russia), regulating some disputable matters, complied with the Russian interests, which confirmed that it is Russia which still has the most potent arsenal to exert pressure on Dushanbe and that it is able to enforce solutions of strategic importance in the political and military fields. It should not be expected that in this regard it will be soon overpowered by others. The Russian presence in Tajikistan is shrinking to a narrower and narrower safety field; the Russian Federation is now forced to negotiate and carry out concrete actions. Unless such actions are effective, its place will be gradually taken by others (this, in particular, concerns economic issues, which are of interest for other countries, including China, India and Iran).

Ta j i k i s t a n : t h e t r i a l p e r i o d

The meaning of Tajikistan in the international scene and the interest in the country shown by both great Asian powers (China, India, Pakistan) and Iran, and by the West (USA and EU), is gradually growing. This is not limited just to the security issue (although the matters of “soft security” of Tajikistan may become more and more important for the EU). This also covers infrastructure-related and economic projects, which provides a great chance for reconstruction of the country, gradual overcoming of the crisis and economic development. Krzysztof Strachota

CES

Bibliography (cross-sectional analyses) 1. Central Asia: A Last Chance for Change, Asia Briefing, 29 April 2003 http://www.icg.org//library/documents/report_ archive/A400957_29042003.pdf 2. Central Asia: Islam and the State, Asia Report N°59, 10 July 2003 http://www.icg.org//library/documents/report_ archive/A401046_10072003.pdf 3. Tajikistan: A Roadmap for Development, Asia Report N°51, 24 April 2003 http://www.icg.org//library/documents/report_ archive/A400955_24042003.pdf 4. Tajikistan's Politics: Confrontation or Consolidation? Asia Briefing 19 May 2004 http://www.icg.org//library/documents/asia/central_asia/040519_tajikistan_politics_confrontation_or_consolidation.pdf

Studies

CES

Cf. www.akdn.org

19 Cf. inter alia Case Study on Tajikistan Pamir Private Power

Project, http://siteresources.worldbank.org/INTTAJIKISTAN/ Resources/Tajikistan.pdf 20 The hydropower resources of Tajikistan are estimated to be 520 billion kWh, quote Interfax-Kazakhstan. 21 Among other events, the opening of the First Microfinancing Bank in Tajikistan on 5th July 2004 by AKDN branches, in most part used the ability to receive credits from EBRD. 22 Cf. Gonzalez Esfandiri, “Central Asia: Drug Addiction Is On The Rise (Part 1,2), 22.06.2004, www.rferl.org 23 Cf. Daniel Kimmage, “Labor Migration and Tajik-Russian Relations”, 14.06.2004, www.rferl.org 24 It is worth mentioning that the Tajik-Russian agreements concerning the Russian military base, the status of the border guards, the strategic Russian investments in Tajikistan, being the trouble spot in the mutual relations, were concluded in June 2004, following a number of spectacular Russian actions: the campaign in the media, direct “hooligan” assaults, etc. aimed against Tajik immigrant workers. 25 Even in the Soviet times, professional activity of Tajik women was of a totally marginal meaning. 26 Paradoxically, this does not mean establishing of proRussian sentiments: on the contrary, the immigrants and their families emphasise the intensifying racism of the Russian society and the hostility of the state structures, which contributes to the strengthening of the Tajik and Muslim identity. 27 The USA, satisfied with the fruitful cooperation with Tajikistan, support them, even at the expense of the declared objectives of democratisation of the region, e.g. by supporting the president’s electoral law draft, regardless of the opposition protests, in July 2004, which seems to be a not well thought-out step. 28 In this context, the meaning of Tajikistan as transit country for drug, weapons and people smuggling from Afghanistan to Russia and the West and the need of greater involvement of the EU in this issue are increasingly more often noticed. Cf.: Justine Walker “The Withdrawal of Russian Border Guards In Tajikistan: Implications for Drug Trafficking And Islamic Militants?”, Central Asia – Caucasus Analyst, June 30, 2004 oraz Stephen Blank, “Russian Forces In Tajikistan: A Permanent Presence?” Central Asia – Caucasus Analyst, 16 June, 2004. 29 Stephen Blank, “India’s Continuing Drive Into Central Asia”, Central Asia – Caucasus Analyst, 20 January, 2004. 30 Sultonbek Aksakalov, "A New Silk Road? Tajikistan-China Border Crossing Opens", Central Asia – Caucasus Analyst, 02 June, 2004. 31 Pakistan, has expressed its serious interest, also in this year, in investments in the Tajik hydropower engineering sector. A part of such projects were taken over in June by Russia, anxious of losing them. Currently, Iran is engaged in investing in Tajikistan’s hydropower engineering sector (hydroelectric power plant in Sangtud).

Studies

The Moscow peace accords (June 1997) provided for, among other things, legalisation of the opposition (including the Tajikistan Islamic Revival Party), integration of its armed troops into the state structures, granting 30% of the posts in the state administration to the opposition and free elections. 2 It is worth noticing that, unlike the ruling elites in the neighbouring countries, the Tajik ones are not direct heirs of the Soviet elites. It was not the USSR but the civil war that has shaped all the political leaders. 3 The well-publicized case of gen. Gaffor Mirzoev (he comes from Kulab), who in 1995–2004 was the chief of the President’s Guard. This January he was transferred to the post of chief of the Drug Control Agency, and on 6th August he was arrested on suspicion of being involved in murder, possession of large amounts of arms and obtaining substantial material benefit from operations in the grey area. 4 For more details see e.g.: "Tajikistan's politics: Confrontation or Consolidation", ICG Asia Briefing 19 V 2004, www.crisisweb.org 5 E.g. in the Karategina Valley, which the author noticed as early as in 2000. 6 Iran was deeply involved in the peace negotiations, supporting the opposition. 7 Cf. Mike Redman, "Central Asian Militant Group Remains Active In Pakistan", 3/24/04, www.eurasianet.org 8 Cf. Salima Vahobzade, "Tajikistan: Islamic Party Slams Banned Rival", RCA No. 264, 11-Feb-04, www.iwpr.net 9 Cf. "Radical Islam in Central Asia: Responding to Hizb ut-Tahrir", Asia Report N°58, 30 June 2003, www.crisisweb.org 10 Yet according to its own system of values: e.g. it is not against slavery, which is admissible under Sharia. 11 Cf. Daniel Kimmage, Bayat: Nothing But Questions, 6/02/04 www.rferl.org 12 The Leninabad (today Sughd) clan in alliance with the Kulab clan were rivalling the Karategina (today Rasht) and the Pamir clans, who use pro-democracy and pro-Islam slogans. The fast withdrawal from the conflict and the peculiar isolationism of the Pamir clan, as well as the gradual marginalisation of the Leninabad clan by the Kulab clan caused that during the 1997 peace accords it was the Kulab clan and, to a smaller degree, the Karategina clan who ensured themselves the best positions in the country. 13 E.g. the difficulties in communication between Sughd and the rest of the country cause that residents of the region more often go (especially on business, which is the main purpose of trips) to Uzbekistan, Kyrgyzstan, Kazakhstan, Russia or even the Persian Gulf countries than to Dushanbe. The situation is similar in the case of GBAO, where the roads are only open in the summer season, and the trip takes more than ten hours. 14 The problem is supposed to be partly resolved by building, together with Iranians, of a tunnel under the Anzob Pass and the Zaravshan Mountains. 15 Turko Dikaev, Tajikistan: Radical Group Uncovered in South, RCA No. 271, 17-Mar-04, www.iwpr.net 16 Attempts to impose officials from Kulab have ended in a tragedy. 17 They both were field commanders during the civil war.

Ta j i k i s t a n : t h e t r i a l p e r i o d

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

Introduction 1. With its geographic location, potential, ambitions and political priorities, Uzbekistan could play a leading role in Central Asia. The international community has perceived the country as the pillar of stability in the region. This perception was further reinforced after 11th September 2001 and was certainly among the factors that inspired the United States to start closer political and military cooperation with Tashkent. The administration in Washington had expected that closer contacts might galvanise political, economic and social change in Uzbekistan, thus reinforcing positive trends in other countries of the region as well. But the relations between Washington and Tashkent are in crisis (which the United States will certainly try to overcome), and we have seen rapprochement between Uzbekistan and Russia and China.

Uzbekistan: The major source of instability

2. Uzbekistan is slipping ever deeper into economic and social crisis, and the forecasts are pessimistic. The scale of problems (which could be tackled through genuine reforms, but not an imitation of reforms) and the uncertainty as to how the political situation will develop (which causes interest groups to brace themselves for expected change) may threaten the country’s stability. Should the political and social order in Uzbekistan break down, the entire Central Asia will become deeply destabilised. It is worrying that the negative trends in Uzbekistan are on the rise and in the present circ*mstances they seem almost impossible to reverse.

in Central Asia? Grzegorz Zasada

3. Uzbekistan’s potential of instability is the product of the country’s internal policies. In the economy, the authorities implemented wrong economic policies, failed to liberalise and open the market, conserved the centrally planned model of economy and inadequately distribute budget revenues (a large portion of which is spent on the oversized administration and the excessively extended security apparatus). As a result, only limited cooperation with international finance institutions is possible. In politics, the clans continue to vie for influence and various interest groups are likely to step up their struggle to take over power in the country. There is no serious secular alternative to the existing order, and mo-

CES

Studies

I. The social and economic situation The economic situation of Uzbekistan is the major source of social discontent and tension in the country. The Uzbek economy has stagnated for quite long1, and the economic system is inefficient and incapable of meeting the demands of Central Asia’s most populous society. With the economy twined with politics, it is impossible to implement genuine reforms, and the increasingly impoverished society is not prepared to take on the burden of such reforms. The authorities are at pains to conserve the status quo in the economy because that is the way to continue cashing in profits and keep the principal instruments of political and social control. The existing system benefits narrow social groups – the ruling elite which emerged from regional and clan structures and has links to those structures as well as mafia groups. Those groups have divided power among them, with different regional groupings and clans controlling various sectors of the economy2. Another reason why the ruling elite deliberately refrains from reforms is the fear of unavoidable adverse consequences of transformation, i.e. the social costs such as unemployment, which might deepen people’s frustration and undermine the state’s stability. However, the present situation in Uzbekistan shows that this avoidance tactic is backfiring. Even though Uzbekistan failed to implement necessary reforms (as the neighbours such as Kazakhstan or Kyrgyzstan have done to a smaller or greater extent) the country did not

CES

1. The cotton sector Agriculture and the cotton sector in particular are subordinated to the state and its goals8. Anachronous and designed to preserve the status quo at any cost, the agricultural policy of Uzbekistan is one of the key factors that conserve the entire system and block reforms. At the same time, it breeds serious social and economic tension9 and regional conflicts (between the centre and the provinces). It is also one of the major instruments of political and economic influence for certain narrow groups, and conserves various adverse phenomena such as corruption of state officials and paternalistic and mafia relations. Controlling the procurement and export of cotton and the distribution channels of export proceeds is obviously a source of wealth for some people and groups, and a cause for rivalry between interest groups. It is no accident that Ismail Jurabekov, the Samarkand clan leader, was considered to be one of the most powerful figures in the country, one of the reasons for this being that he controlled the cotton business10. Land in Uzbekistan has not been privatised, but individuals are allowed to lease agricultural plots for up to 49 years and, in theory, they are free to decide what kind of crops they want to grow11. In practice, however, farmers are forced to grow cotton, even though it only profits the state mo-

Studies

4. Repression against the opposition (real and perceived) has radicalised large sections of the society. The suicide terror attacks (in late March/ early April and on 30th July), which happened for the first time in Uzbekistan’s history and targeted the state security apparatus, were symptomatic of the direction of developments. It is very probable that more such attacks will take place.

manage to avoid the enormous social costs, the burden of which continues to grow3. Living standards are declining for most of the society. Salaries are low4 and insufficient to provide a living for families as the prices of goods and services rise continually as a result of inflation and the state’s financial policy. On top of that, pay is frequently delayed. To support their families, Uzbeks have to seek other sources of income, but no new jobs are created. In recent years, job migration has been rising, especially to Russia and Kazakhstan5 where incomes can be even ten times as high as in Uzbekistan (the number of people leaving for Kazakhstan doubled between 2000 and 20026). Unfortunately, going abroad for work may be risky and dangerous: Uzbeks are frequently humiliated by the local people and/or the police, attacked, injured or even killed. In a new phenomenon, more Uzbek women go to work in the border areas of Kyrgyzstan7.

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

derate Islam ideology (not radical but still independent of the state administration) have been eliminated. As a result, the fundamentalist Islamic ideology now attracts growing numbers of supporters.

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

nopoly. Frequently, in order to get the lease permit farmers must agree to grow cotton in a part (e.g. 50 percent) of their land, and if they refuse, they may be disconnected from the irrigation system. Local state officials supervise farms for compliance with the regulations. Such restrictions are motivated by the state’s strategic interests in the cotton sector: nearly half of Uzbekistan’s export revenue (US$ 1.5 billion in 2002) comes from the sale of cotton (Uzbekistan is the world’s fifth largest cotton producer and the second largest cotton exporter)12. Consequently, the volume of the state’s revenue depends on the price of cotton in global markets and on the weather situation. For example, in 2003 heavy rains occurred in spring. As a result cotton yield decreased from 3.2 million tons in 2002 to 2.85 million tons and the production volume of cotton fibre dropped by more than 6 percent to 945.9 thousand tons13. Each year, the state bodies (including the Ministry of Agriculture and Natural Resources, the prosecutor’s office and the security service), the local elite, mafia groups and ordinary citizens fight a “battle for cotton”. The state implements active measures to increase the output of cotton, and since it is exclusively authorised to procure cotton, prices paid to farmers are very low, sometimes even 20 times lower than in the neighbour countries. In 2002, farmers were paid 125 sums (10–12 US cents) per 1 kilogram of cotton, but sometimes they get no pay at all for their work. Such low procurement prices guarantee high proceeds when cotton is sold abroad. Each year, a target for the cotton output is set, and the hokims (district governors) are held accountable for the achievement of this target14. Governors employ all resources available to meet the demands, sending the personnel of government bodies, students and even children to help with the harvest. The impoverished society is busy smuggling cotton to neighbouring republics. The state tries to counter this, and president Karimov himself, as well as the security services, get involved in the anti-smuggling campaigns. During harvest time, additional road checkpoints are established and border controls are stepped up. People are reported to have been killed in the course of antismuggling operations carried out by the border services.

CES

2. The finance system – state supervision and barrier to development Compared to other CIS countries and even the neighbour republics of Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tajikistan, the finance system of Uzbekistan is underdeveloped and to a large extent it is a bottleneck of the country’s economic development. At the same time it is also one of the most important instruments of state control. Since the mid 1990s when stricter regulations on foreign currency trade were enacted after a short spell of more liberal statutes international finance institutions have made repeated calls for a uniform exchange rate of the national currency – the sum (UZS) to be introduced and for full liberalisation of access to foreign currency. The government of Uzbekistan announced a liberalisation of the finance market, but the outcome of this liberalisation shows that the measures implemented by the government have little in common with what the government had pledged to do. Making the sum convertible in October 2003 solved only some of the finance market’s problems. 2.1. The banking system The state owns banks in Uzbekistan, including commercial banks in which it holds majority shares15. The principal task of the banks is therefore to implement the state’s policy. Hence, their role as profit-oriented, commercial institutions is of secondary importance. The central bank has extensive powers: it influences economic processes (e.g. by regulating the supply of cash), is able to manipulate economic indexes (such as inflation of exchange rates), and appoints and dismisses management boards of other banks. Banks are state bodies in Uzbekistan and citizens do not trust them, especially since they lose practically all control of they money once it is paid to a banking account16. Bank customers are at pains to minimise the amounts of money deposited with banks, but banks resort to administrative measures to collect deposits: there is an official requirement that bodies corporate deposit all of their financial resources with banks, and most types of transactions are legally required to be cashless.

Studies

2.3. Currency convertibility Until recently, Uzbekistan had three different exchange rates of the US dollar (the principal hard currency): two official rates plus the black market rate. The difference between the official and the black market exchange rate could even reach 100 percent, which made foreign currency trade a very profitable business. The government has limited the number of businesses authorised to provide money exchange services (permissions are granted in an arbitrary manner, providing a source of wealth to certain groups) and forces exporters to transfer all or part of their foreign currency revenues to the state. Such unnatural regulations profit the state (allowing it to improve its balance of payments), as well as businesses authorised to trade foreign currencies20 and government officials at ministries and customs agencies in charge of granting foreign exchange licences. The government of Uzbekistan agreed to lift the finance market restrictions (the 31st January 2002 agreement with the IMF, conclusions of the EBRD

CES

3. Problems of small and medium enterprises The SME sector in Uzbekistan struggles with endless problems. Most of them are of systemic nature and effectively stifle the development of small and medium enterprises. Concepts of centrally planned economy continue to restrict their opportunities21 as unprofitable large industrial establishments remain the economic priority. This is connected with the concepts of economic and political security, the principal objective of which is to keep high levels of employment at the large, unprofitable, state-owned enterprises22, even if they have to be subsidised. In order to conserve this costly economic model23, the state has resorted to complex fiscal mechanisms (taxes on agricultural production, the energy sector, export;

Studies

summit in Tashkent on 4th–5th May 2003, and pressure of international finance institutions). In April 2002 uniform exchange rates were introduced, and the amount of money that each citizen was allowed to exchange every quarter was increased. Officially, the Uzbek currency – the sum – is fully convertible as of 15th October 2003, and bodies corporate are allowed to purchase foreign currency for the purpose of their foreign trade operations. But the hopes for a rapid improvement of the finance market proved futile because liberalisation of access to foreign currency (some restrictions remain in place) was not followed by an easing of the cash control policy. Only banks and private businesses controlled by the state hold licences for the provision of currency exchange services, and they purchase and sell foreign currency at the (excessively high) rates set by the central bank. The limited supply of cash is hardly conducive to free access to foreign currency purchase and sale transactions. With the limited availability of the sum, selling dollars poses a problem. As a result, the black market continues to exist, where the dollar is traded at a price lower by 2–3 sums. In 2004, the central bank imposed cash supply control twice (in March and June). The central bank is also authorised to stop currency exchange transactions in a certain area or at certain banks by blocking the central bank’s server at which all such transactions have to be processed, and it frequently exercises this right.

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

2.2. Money circulation The cash problem, i.e. cash shortages at banks, is among those maladies of the Uzbek finance system that the society (both individuals and businesses) and foreign investors find the most troublesome. The underlying cause of the cash shortage is that the Uzbek currency exists in two forms: cash (more valuable and preferred as the mode of payment) and bank money (less preferred; because of the regulations in force it is difficult to exchange bank money for cash and the former is the obligatory mode of transactions between private companies; in illegal17 transactions bank money is worth 80–85 percent of its cash equivalent). Preserving the economically-harmful system with two forms of money profits the state and higher officials of commercial banks and the central bank18. It enables the state to control the circulation of money and the entire economy, and delegates responsibility for cash payments of salaries, scholarships and pensions to the banks, whom the central bank provides with the less-preferred bank money. In this way any delays19 in the payment of benefits are blamed on the banks, who do not have enough cash in their vaults because they have to deposit cash with the central bank on a daily basis.

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

high customs duties on imported goods, especially those competing with domestically-manufactured equivalents; tax holidays for selected establishments) and restricted access to foreign currency. Small and medium enterprises fell victim to those restrictions. They are not able to compete with state-owned businesses which have access to subsidised credits and until recently could also purchase foreign currency at lower rates. As a result, small businesses paid for their imports three times as much as large enterprises in 2002, according to the World Bank. Other difficulties that small and medium enterprises have to cope with include the requirement to acquire various licences and permits to start a business, and impediments created by local administration and tax officials, or even officers of the law enforcement and security services. Bureaucratic formalities provide a lot of opportunities for abuse by local officials who frequently demand bribes for granting licences, foregoing checks or overlooking irregularities24. The government’s declarations on more extensive assistance to the private sector (e.g. the president’s decree of 24th January 2002) are not reflected in the actual regulations that are enacted. The November 2002 decree empowered local authorities to re-nationalise and resell businesses that change the scope of their operations without the authorities’ permission. A decree issued a month later imposed much stricter requirements on the issuance of wholesale licences. The most controversial and most widely criticised move by the government was to impose25 drastic customs duties on imported goods: 50 percent on industrial products and 90 percent on other products (in autumn 2002, the rates were reduced to 40 percent and 70 percent, respectively, as a result of the society’s resistance and criticism by the IMF). Characteristically, both decrees and regulations are signed by one and the same person – Islam Karimov – as president in the case of decrees and head of the Council of Ministers in the case of regulations. All importers are required to possess documents attesting that they have paid the customs duty and that their goods meet the security and health standards. The new regulations affected most badly small bazaar importers and traders of cheap clothing and other merchandise, the

CES

drivers and carriers cooperating with them, as well as small restaurant owners. They also caused a shortage of certain goods in the market and consequently, an increase in prices and mass shopping trips to the border-area bazaars in Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tajikistan. Using sanitary protection of the country as a pretext, the authorities of Uzbekistan closed borders with neighbouring countries in December 2002 and January 2003. High state officials and the press resorted to unfriendly rhetoric as they criticised the “aggressive” economic policies of neighbour countries. Ultimately, the government regulations created a serious crisis and social tension in Uzbekistan (bazaar traders closed down their stands) and led to demonstrations and unrest (e.g. in Tashkent on 25th – 26th July or 4th September) and even clashes between the police and the merchants and traders. As a result, the number of small trade businesses decreased, many businesspeople had their goods confiscated and others chose to stay in business illegally, paying bribes to customs officials and controllers.

4. Less cooperation with international finance institutions 11th September 2001 marked a caesura in Uzbekistan’s relations with international finance and aid institutions. Before that date, they were openly disappointed with the ambivalent approach of Uzbek authorities to the recommended reforms (in spring 2001, the IMF had closed its Tashkent office). But in the autumn of 2001 and spring of 2002 the situation changed in favour of Uzbekistan. In November 2001 the EBRD granted Uzbekistan two large credits for the modernisation of rail transport and municipal infrastructures worth a total of US$ 85 million, and the Washington administration managed to persuade the IMF to resume cooperation with Tashkent. On 31st January 2002 a cooperation agreement was signed between the Uzbek government and the IMF, which opened prospects of credit assistance for various projects in Uzbekistan. Yet the expectations of finance institutions never materialised. Already in 2002, import duties were increased drastically (as mentioned before), and in late 2002 and early 2003 borders with the neighbouring countries were closed, which ran counter to the requirement to create favourable

Studies

CES

Western investors are ever less willing to commit capital to Uzbekistan. In 2002, the already low foreign investments decreased by 22 percent to US$ 65 million29. Per capita direct foreign investments amounted to just 2.5 US$ in 200230. This affects the volume of trade exchange. The results of a 2002 research by the EBRD and the World Bank suggest that among the 27 countries in transformation that were studied, Uzbekistan was the only one in which the total volume of trade exchange (including both export and import) decreased in 2002 below the level at the start of transformation and accounted for 76.6 percent of the 1993 level31 (133.6 percent in Kyrgyzstan, 139.0 percent in Tajikistan). The unfavourable climate for business in Uzbekistan, including bureaucracy and corruption, a banking system completely out of pace with market economy conditions and the persistent problems in the currency market, discourage western companies from launching businesses in Uzbekistan, and those already present in the country limit the scope of their operations32. It should be noted, however, that an opposite trend holds for great Russian capital, which is presently favoured by the authorities of Uzbekistan (e.g. LUKoil signed a contract for US$ 1 billion worth of investments in the gas sector in June this year, and in July MTS of Russia purchased 74 percent of shares in Uzbekistan’s largest mobile network Uzdonrobita for US$ 120 million). According to the World Bank, the drastic decrease in foreign investments in Uzbekistan (to the lowest level among all CIS countries at present) substantially contributes to the rise of poverty in Uzbekistan33.

II. The social and political situation 1. The instability of Uzbekistan Co-operation with the United States did little to improve the political situation in Uzbekistan. The persistent economic and social problems and uncertain political situation give rise to justified fears (which mounted further after the recent

Studies

5. Unfavourable investment climate

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

conditions for small businesses and to liberalise trade in the region. In 2003 and the first half of 2004 the relations between Uzbekistan and international finance institutions deteriorated further, although still on 31st December 2003 the EBRD had signed an agreement under which it was to finance 21 projects in Uzbekistan worth a total of EUR 527 million26. The underlying cause of this decline was Uzbekistan’s reluctance to implement a genuine reform program. The idea to hold the annual session of the EBRD Board of Directors in Tashkent provoked a lot of controversy. Opponents pointed that organising the session in Tashkent would imply that the EBRD approves of the political situation and economic policy of Uzbekistan. The session was held nevertheless, but it was concluded with an appeal to the authorities in Tashkent to liberalise the finance system and trade with neighbouring republics, and to democratise political life. A warning was also given that aid programs would be suspended should the Uzbek authorities fail to comply. Finance institutions welcomed the liberalisation of the foreign currency market announced in October 2003, but they made a reservation that this should not be seen as a panacea for all problems with which the Uzbek economy was struggling. Organisations cooperating with Uzbekistan, and especially the EBRD, increasingly made it clear that further assistance would be granted only if the country’s economic policy were mended and the political situation improved, including true democratisation of the political system, allowing political pluralism and respecting human rights27. Disappointed with the fact that Uzbekistan made hardly any progress in those fields, the EBRD announced on 6th April 2004 that it was going to limit its commitments in Uzbekistan solely to projects that directly benefit the society (private sector, public sector financing of border-area activities). Other major finance institutions continue their operations in Uzbekistan. The Asian Development Bank is the only institution willing to grant higher credits28, while others, e.g. the World Bank, allocate relatively small amounts (approx. US$ 50 million a year, mostly for infrastructure projects) which do not necessarily have to be used.

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

terror attacks of March/April and 30th July this year) that the country’s situation is increasingly unstable. Moreover, if the political and social order in Uzbekistan breaks down, the entire region of Central Asia may become destabilised, since Uzbekistan is the most populous and most militarised state among all post-Soviet republics in Central Asia, it borders all of them, and Uzbek minorities live in all neighbouring countries. Social and political factors that may threaten Uzbekistan’s stability: 1.1. The political system before the great test The problem of president Islam Karimov’s succession is gaining currency in Uzbekistan. Karimov became first secretary of the Communist Party of Uzbekistan in 1989, and after the country became independent in 1991 he consolidated all power in his hands. In the first half of the 1990s, he managed to effectively marginalise secular national opposition and the Islamic movement that was emerging spontaneously, and created a loyal and relatively stable political system based on a forced consensus between Uzbekistan’s major clans: the Samarkand clan from which he himself had descended34, and the Tashkent and Ferghana clans. In the national referendum held in January 2002, the Uzbeks decided to extend Karimov’s tern in office to December 2007 by a massive majority. With all opposition groups estranged from the political process, the existing political system developed a “dependency” on president Karimov. Sovereign Uzbekistan failed to develop a transfer of power model that could guarantee continuity. Reports on the president’s declining health began emerging already several years ago (even if they are not true, they add to the atmosphere of uncertainty shared by the society and the ruling elite). Moreover, president Karimov’s term in office is slowly drawing to a close. He has taken a number of measures to facilitate the transfer of power and guarantee security for his family. In April 2003 the parliament passed a decree granting Karimov immunity from prosecution when he is no longer in office. Also in April, the parliament amended the constitution transferring some of the president’s powers to the prime minister (e.g. the power to chair the cabinet of ministers),

CES

thus expanding the prime minister’s executive powers and preparing ground for more independent operation of the government in future. In December 2003 president Karimov dismissed prime minister Utkir Sultanov and appointed Shavkat Mirziyayev to this position (Mirziyayev comes from the ji*zzakh fraction of the Samarqand clan. Formerly he was governor of the Samarkand province and proved himself to be loyal to the clan and exceptionally efficient in achieving his goals). This raised a wave of speculations over whether Mirziyayev’s appointment was a foundation laid for the future political arrangement35. The struggle for power is heightening. While clan membership is the most important factor in group identification and a pass to career, political influence, etc., other factors such economic and personal ties between various groups also affect one’s position in the political scene. There exist several decision-making centres, and the president acts and the liaison point between them. Political situation is shaped by alliances between various groups, families or persons. Such alliances among the elite are frequently ephemeral: they are designed to address a given task or situation. There is a widespread conviction that power in the country is controlled by the Samarkand clan, but its greatest rival, the Tashkent clan, also holds a strong position. The Tashkent clan leader Timur Alimov is head of the presidential administration, and he uses this position to promote people affiliated with his clan to high state offices (e.g. Qodir Ghulomov is the defence minister). Among the leading clans, the Ferghana clan has been the most underprivileged and deprived of political influence at the central level. However, given the uncertain situation in the country, this may change. Tension in Uzbekistan and the prospects of a possible political destabilisation translate into rivalry between the two institutions forming the security apparatus, namely the Interior Ministry and the National Security Service (SNB)36. The Interior Ministry is headed by Zohirjon Almatov who maintains contacts with Ismail Jurabekov, while the SNB is led by Rustam Inoyatov considered to have ties to the clan of Timur Alimov. Controlling powerful institutions, both men are thought to be among the most influential persons in Uzbekistan.

Studies

CES

Studies

1.2. The system remains highly repressive The authorities of Uzbekistan use any means available to suppress the activities of their political opponents, whom they regard as a threat to stability and security of the state, including the group wielding power. This task is handled mostly by the extended security apparatus, i.e. the Interior Ministry and the Security Service (SNB). Both institutions are enormously expensive to maintain, and their costs rise every year39. Human rights organisations estimated the number of functionaries at approx. 200 thousand in 2002 (the regular army has a fraction of this number of servicemen)40. Larger and more expanded, the Interior Ministry comprises departments of the prevention and road police and the criminal police, but also well trained and equipped units for the combating of terrorism, extremism and other serious threats. The SNB is less sizeable, but it has more informers and cooperators. Its main tasks include to prevent threats to the constitutional system, combat terror activities, and to monitor the activities of opposition, non-governmental organisations, etc. At this point it should be noted that widespread corruption in Uzbekistan also affects the security structures, a factor that may threaten law and order in the country. Take for example the operation of police checkpoints scattered throughout the country, whose task is to control the movement of people and goods. Organised groups of smugglers bribe policemen, and carriers pay money to the checkpoints as they pass, thus evading troublesome checks, etc. Almost anything can be fixed using bribery, including the transport of dangerous persons, explosives, weapons, etc.

The situation in courts and prisons is not much better: with a bribe sentenced criminals can find replacements to serve their sentence, and it is even possible to get a man out of the death row. Police and security service operations against real and supposed opponents of the political system or groups criticising the authorities frequently involve breaches of civil freedoms and human rights violations. Each year, the Human Rights Watch and Freedom House publish extremely critical reports on the human rights situation in Uzbekistan. Since 1997, Islamic fundamentalism, extremism and terrorism have been regarded as the major enemies of Uzbek authorities, a perception that heightened in February 1999. It is believed that the bomb attacks in Tashkent on 16th February 1999 were carried out by Muslim extremists41 who are also responsible for the two militant raids into Uzbekistan (the so called Batken crises of the summer of 1999 and 2000), as the authorities like to remind the public. This is the official reason behind the stepped-up struggle against radical Islam, which began with repression against members and supporters of radical Muslim groups. The scope of that struggle was subsequently expanded to include all openly religious people who frequent mosques for prayer, as well as men wearing beards and women who cover their face and wear the headscarf. The Russian Memorial organisation estimates that approx. 9 thousand people were detained and imprisoned on the ground of their religious practices between December 1997 and August 200142. The authorities further “tightened the screw” after the terror attacks in spring this year (Tashkent, the Bukhara area) and on 30th July. More than 200 people allegedly involved in the attacks were arrested according to human rights organisations (the official number was 45 persons), border controls were stepped up, more police checkpoints established and persons dressing “the Muslim way” were reportedly expelled from universities. Torture is frequently used against detainees during interrogation and people serving prison sentences43. The 2002 report by Theo van Boven, the UN Special Rapporteur, mentioned “systemic torture” in the Uzbek prisons, which is used as a routine measure against opponents and in the interrogation process. According to a report presented

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

Finally, there are also other internal threats that have remained dormant so far, but may be potentially dangerous. They include ethnic and religious separatism, by now effectively sup-pressed with the “strong hand” policy of the centre. The Tajik separatism may prove to be most consequential of all such movements37, as the Tajik minority complains of being discriminated against38, while at the same time it has many representatives in the ruling elite. Should Uzbekistan slip into serious instability, there is a risk that Uzbek Tajiks might raise demands for the Samarqand and Bukhara areas to be incorporated into Tajikistan.

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

to the Subcommittee on the Middle East and Central Asia of the US House of Representatives, the government of Uzbekistan failed to take any steps whatsoever to implement the recommendations of that report44. The security services use different measures against the two categories of the system’s opponents and critics in Uzbekistan. “Preventive” measures are applied with a greater degree of caution against members of non-governmental organisations defending human rights, banned or unregistered political parties, popular journalists and other “cases” that receive publicity from the Western media. Nevertheless, such people have no guarantee of security. They may be kidnapped or assaulted by “unknown” perpetrators, accused of violating public order, or have drugs, illegal religious literature or brochures placed in their belongings. The most notorious cases were that of Ruslan Sharipov, a journalist investigating abuse and corruption in the police, who was sentenced to 4 years in prison in 2003 for hom*osexuality and sexual contacts with a minor, and that of Fatima Mukhadirova, the woman sentenced to 6 years in prison on 11th February this year45 for membership in a religious organisation and attempted violation of the constitutional order, whose only crime was to publicise information about the death of her son who had died of torture. The police and the security service also happen to use repression against ordinary citizens at the request of local authorities who wish to punish their opponents for criticising abuses committed by local leaders against farmers or small businesses. Islamic Internet websites (e.g. www. muslimuzbekistan.com) report on increasingly frequent kidnappings carried out by the SNB. In Tashkent alone, 8 people were kidnapped, including 4 teachers of Arabic. The Mahalla, or the local self-government, is also an important instrument to control the society. Originally, an informal council of the elders, it has undergone gradual institutionalisation in recent years. In 1999 it was transformed into an official institution, the lowest unit of state administration. Its members are appointed and their tasks and competencies are set by the higher authorities – they include granting aid to poor families or organising local patrols. The Mahalla are able to closely monitor local communities,

CES

which is why they were used by the authorities during campaigns against Muslim radicals that followed the February 1999 bomb attacks and the terror strikes earlier this year. 1.3. The repressive system radicalises the public The method of combating political opposition, religious extremism and fundamentalism adopted by the government of Uzbekistan is backfiring. The Uzbek society is radicalising and, in a tendency seldom observed before, increasingly open in criticising the authorities46. The issues raised most frequently include wrong economic policies of the government and groups affiliated to it, the government’s failure to take measures to create new jobs and improve people’s living standards, and abuse of power as a way to derive ever greater profits. The unsparing measures implemented by the government against Islamic fundamentalism, terrorism and extremism frequently affects people who have nothing to do with those phenomena. As a result of the brutality of investigators and practices such as placing of compromising and illegal materials in people’s belongings or forcing testimony from suspects, hostility is mounting among those wrongfully detained, their families and acquaintances. Paradoxically, as the government steps up repression against Islamic fundamentalists and their supporters in Uzbekistan, those group become increasingly popular. In particular, this refers to Hizb ut-Tahrir al-Islami (the Islamic Party of Liberation) which is powerful in Uzbekistan, with the strongest presence in the Uzbek part of the Ferghana Valley.

2. No bright prospects for democratisation Although the constitution of Uzbekistan guarantees a democratic system of government, the country only has a democratic facade. The political system is tightly controlled by president Karimov and a narrow group of people. The political elite, which emerged from the old communist nomenklatura, has no public legitimacy because the elections do not meet democratic standards, there is no honest electoral rivalry or campaigning and the electoral laws leave much to be de-

Studies

CES

Studies

26th June the Supreme Court sustained the Ministry’s decision, barring Birlik from the December parliamentary elections. Erk did not apply for registration because according to Aripov and his supporters, the party had been banned by the Ministry of Justice, while under the laws in force only a court may outlaw a party. Erk members intend to run in the elections as independent candidates. Non-governmental organisations promoting democratic institutions, freedom of the media and human rights also have ever less room for manoeuvre. They have always been treated as political opponents by the Uzbek authorities (they were committed to criticising anti-democratic moves of the government and would call50 on the US administration to stop assistance and restrict relations with Tashkent unless the human rights situation improves radically). In the first half of 2002 the NGOs were granted a little more freedom, but not for long. After the successful “rose revolution” in Georgia, Tashkent tightened control over organisations active in Uzbekistan that had cooperated with the Georgian opposition (e.g. the Open Society Institute of George Soros51). On 22nd January 2004 the government restored the law, enacted back in 1999, under which foreign non-governmental organisations must register with the Ministry of Justice in addition to registration with the Ministry of Foreign Affairs, making it much more difficult for foreign NGOs to obtain the necessary permits. Free access to information and freedom of the media do not exist in Uzbekistan. Private media have not managed to undermine the monopolistic position of state-owned media. The latter are instruments of the official policy, serve propaganda and fail to honestly inform the public52. The abolition of censorship in July 2002 did not improve the situation53 because the authorities maintained close control of the media market. Authors who criticise the authorities or reveal compromising facts about state officials (e.g. corruption) and editors who publish this kind of material are at risk of ruthless attacks by the police and security services. For this reason self-censorship is widespread in Uzbekistan, and few journalists dare to risk their jobs, freedom or the existence of their editors54. It is prohibited to import any religious literature to Uzbekistan, and the prohibition is reinforced

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

sired. For these reasons, the country’s leaders only represent themselves. The gap is widening between this small privileged group and the society that cannot decide for itself and its country. The party system is based on one dominant party, the People’s Democratic Party of Uzbekistan, and a few legal systemic47 parties. In Uzbekistan one has to cooperate with the president’s administration to play any role whatsoever in politics. Addressing the middle class and calling for political and economic reform, the Liberal Democratic Party founded in November 2003 and headed by the Pakhtabank CEO Qobiljon Tashmatov was advertised as a political alternative. If fact, the party founders received president’s Karimov’s personal approval even before the founding congress of the party was held. The two major opposition groups: the Birlik (Unity) movement and the Erk (Freedom) Democratic Party48 are in a different situation. They have been banned and are now trying to come back to public life, but without much success: they face persecution by the authorities and lack public support. The authorities are not interested to have those parties reactivated just before the parliamentary elections scheduled for December 2004, and the legalisation proposals that the authorities make now and then49 should be regarded as simulated measures. The activists of Birlik (which is not a party in formal terms and cannot run in the elections under Uzbek law) managed to organise 7 regional congresses in April 2002 without any intervention of the state authorities. In August 2002 Pulat Ahun, one of the most important Birlik members, returned to Uzbekistan after seven years of emigration, but he did not start any political activity. The Erk party also tried to make it into politics, but accused of having links to terror organisations, it is in a much more difficult position than Birlik. In May 2002 it managed to organise a meeting, but its secretary general Otanazar Aripov was detained by officers of the Interior Ministry. In June and October 2003 Erk held congresses (without Muhammad Solih) in spite of provocations by the security services. Presently, however, Erk has split into three segments in practice it does not exist. On 21st May the Ministry of Justice refused to register Birlik (claiming, inter alia, that signatures in the lists of supporters had been forged), and on

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

by tight control of the Internet55. Certain websites such as www.muslimuzbekistan.com, www.hizb-ut-tahrir.org, but sometimes also www.bbc.com) are blocked, and owners of Internet cafes are obliged to remind internet users of the prohibition to visit the banned pages, and to report all “suspected cases” to the police (a reward of approx. US$ 46 is offered for assistance leading to the arrest of a person suspected of visiting banned pages)56.

3. Islamic fundamentalism – an alternative to the political system Secular opposition in Uzbekistan is weak, under the authorities’ surveillance, and lacks public support. Opposition of the society is more likely to be channelled through religion. Yet it is not the official Islam, or popular Islam, or even Sufi Islam that voice opposition sentiments, but rather the politically committed radical Islam. The former three branches have been pacified by the state apparatus, which controls them and uses them in its struggle against Muslim fundamentalism. The highest Muslim authority – the Spiritual Board of the Muslims of Uzbekistan (Muftiyat) has been practically incorporated into the state structures and fully supports the state’s policy on religion. Friday “sermons” are not authored by the mosque imams and they have to be approved by the Muftiyat. The Muftiyat is at the authorities disposal, also in terms of the appointments and dismissals of imams. Moreover, the authorities frequently resort to the provision of article 8 of the law on religion57. Leaders of official Islam often speak out in campaign against radical Islam. They try to demonstrate that radicalism is foreign to the variety of Islam typical for the area, that it is an aberration of the teaching of Islam and that its leaders lack proper religious education. For most Muslims in Uzbekistan, who account for approx. 88 percent of the country’s population, fundamental norms and values are defined by the so called popular Islam which includes many (often non-Islamic) elements of local traditions. Popular Islam survived Soviet repression and is gaining importance presently. Generally the authorities do not restrict religious activities of believers, but they are closely watching the development of this branch of Islam, remembering

CES

that with poor religious education, the believers may be susceptible to religious propaganda from abroad58. The “protection” of Sufi Islam is also intended as an instrument of supervision and propaganda. On the one hand, the authorities are building the image of Uzbekistan as a country that supports59 Sufism, the “friendly” variety of Islam and an alternative to fundamentalism, both for the West and for the official internal propaganda. On the other hand, the authorities remember that the Sufi tradition has a record of brotherhoods that fought the government and inspired insurgencies. For this reason the state keeps close watch over this branch of Islam. The system of hierarchy and unconditional obedience of students (murid) to teachers (sheikh, pir) found in Sufi Islam is regarded as dangerous. Therefore, religious meetings of the Sufis are monitored by security agents. Popular Islam and Sufism (the elements of which form part of popular Islam, with many mosque imams being at the same time Sufis) are also used by the authorities in the fight against Muslim fundamentalism. The government is taking measures to transform the Islamic tradition into a museum piece (e.g. through renovation of historic monuments) that will be interesting to know about and attractive to tourists, but not viable and full of life. The three branches of Islam (official, popular and Sufism) are incapable of voicing criticism and oppositionary moods. Those can only be channelled through the ideology of radical Islam that makes a powerful political stand and provides ready solutions to mend the country’s political and social situation (through obedience to the precepts of Islam). After the Islamic Movement of Uzbekistan was eliminated, first in Uzbekistan and then in Afghanistan as a result of the US military campaign in that country, the Islamic Liberation Party or Hizb ut-Tahrir al-Islami is the only major fundamentalist group remaining in Uzbekistan. Despite repression, it is gaining popularity both in Uzbekistan and in other Central Asian countries60. This proves that its programme (social justice, abolition or borders) is attractive, and its methods (emphasis on self-education, charity, etc.) effective, as the organisation successfully attracts young people, the unemployed and the

Studies

4. Uzbekistan – America’s troublesome ally Consequences of the terror attacks of 11th September 2001 and the global war on terror declared subsequently brought revolutionary change to Central Asia and Uzbekistan. The country supported the military operation in Afghanistan more than any other state in the region (e.g. by making its air space and the Khanabad base available to the coalition). This opened a period of close political and military cooperation between Washington and Tashkent. The highest US military officials and representatives of the US Departments of State and Defence were frequent guests to Tashkent. The culmination came with president Islam Karimov’s visit to the United States on 11th – 14th March 2002, as a result of which the strategic partnership agreement was signed between Uzbekistan and the US. Uzbekistan became the top recipient of assistance funds among all countries of the region. It received a total of 79 million US$ worth of assistance in 2002 and US$ 30.2 million in 2003 (the total amount was US$ 86.1 million and included 14.7 million for

CES

Studies

the development of democracy; 18.2 million for social and economic programmes; 18.5 million for humanitarian assistance and 4.5 million for various other initiatives, in addition to security projects). The Washington administration was open about the primary goal of its extensive political, military and financial commitments: to work towards stability and security in Uzbekistan and indirectly, throughout the region. The objective was to counter Islamic fundamentalism and terrorism not only through political and military cooperation, but also through elimination of the systemic causes of rising fundamentalism, i.e. the repressive political system and economic underdevelopment. The cooperation between Uzbekistan and the United States failed to trigger internal reforms in the country, as the West (the EU and the USA) had hoped. Declarations about closer cooperation with the West and gradual implementation of political and economic reforms were not put in effect. The authorities of Uzbekistan and their Western partners had different visions of what the political and social system of Uzbekistan should be. Western countries wanted progressive democratisation of Uzbekistan’s political system, pluralism, respect for human rights, freedom of the media, market economy, etc, while president Karimov repeatedly criticised the West for assessing change in Uzbekistan based on Western European notions and without taking into account the local reality and tradition. He also emphasised that he was sceptical about the universality of democratic values, adding that they should not be a precondition of cooperation, but rather its final result. In response to the building threat to Uzbekistan’s stability, as exposed by the terror attacks in late March/early April and on 30th July, the authorities in Tashkent resorted to the proven measure, i.e. further tightened the internal policy. This leads to tension between Washington and Tashkent. The United States has realised that continued assistance61 to the most authoritarian regime in Central Asia62, responsible for numerous clashes with its neighbours (including border incidents, reluctance to cooperate on the management of water resources, creating barriers to trade), was seriously damaging the United States’ image as the country that promotes de-

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

poor, but also well-educated people. Hizb ut-Tahrir is gaining importance in Uzbekistan, even though the authorities are cracking down on the organisation ever more violently. Members of Hizb ut-Tahrir are accused of carrying out the terror attacks in late March/early April and on 30th July. At present it is difficult to determine whether those allegations are right – in its programme the party calls for abolition of secular rule, elimination of borders and barriers between countries, creation of an Islamic caliphate throughout Central Asia and implementation of the divine law as formulated in the Koran and the Hadis, using peaceful means. It should also be remembered that other radical organisations calling for abolition of the present system are reportedly active in Uzbekistan (although no details are available on the number of their members and supporters, the reach of their operations, etc.). The Islamic Jihad Group, which allegedly claimed responsibility for the 30th July suicide attack through its website, may serve as an example. As the Uzbek society is radicalising, such organisations may win wider support in the near future.

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

mocracy in the world and counters the systemic roots of Muslim fundamentalism (especially since the electoral campaign in USA was under way). In Uzbekistan as well as in other Central Asian countries anti-American sentiments are rising, fuelled by the situation in the region and in the world63. The authorities in Tashkent have become more open to proposals of economic, political and security cooperation with Russia and China (increased volume of trade exchange, projected investments, mutual visits of leading politicians, and cooperation within the Shanghai Cooperation Organisation which is gaining momentum). The Americans have tried to support Birlik’s return to political life in Uzbekistan (the subject was discussed in Tashkent by high Department of State officials), but this comeback attempt ended as a fiasco. The American non-governmental organisations including the National Democratic Institute and the International Republican Institute were admonished that cooperating with the outlawed Erk and Birlik was a violation of the Uzbek law. Finally, the Open Society Institute of George Soros, the organisation that finances its projects with American funding, is having to withdraw from Uzbekistan.

may potentially cause an outbreak of mass demonstrations that may develop into riots. Should this scenario materialise, the country’s stability will be under a serious threat, as the state structures may disintegrate totally or partly depending on the scale (size and reach) of protests, the way they are directed and the reaction of the police and security services. In that case, the ideology of Islam and the groups that refer to it as a factor of social mobilisation may play a very important role. Grzegorz Zasada

III. Prospects The situation in Uzbekistan is worrying and so tense that the probability is high of a social out-break based on economic or political grounds or a violent political and social crisis triggered by rivalry between the various factions. Three years after the start of close cooperation with the United States, Uzbekistan’s strong international position is wearing away. The chance the country had been afforded by a period of the West’s increased interest in the region has unfortunately been lost. In the uncertain political situation the probable scenario is that the clans will confront one another and the most powerful candidates will vie to take control in the country after president Karimov leaves office. This will entail a reorganisation of the political scene and a new division of influence in the economy. The most worrying factor, however, is the desperate economic situation of the Uzbek society, the absence of prospects for a rapid improvement and the rising radicalism. Difficult to predict, this

CES

Studies

Annex Uzbekistan: Selected economic and security figures

3. Consumer price index (end of year): 28.2 percent (2000), 26.4 percent (2001), 22 percent (2002), 18.4 percent (2003) – Transition Report 2003, the EBRD. 4. Direct foreign investments: US$ 140 million (1998), US$ 570 million (2001), US$ 65 million (2002) – totally till the end of 2002 1,3 bln US$ – the EBRD, US$ 650 million (2002), US$ 14 billion (1992–2002) – official government data

8. Foreign assistance to SMEs: US$ 180 million (1996–2003) – the EBRD 9. Defence spending: US$ 1,797,000 million, US$ 70 per capita, 2.9 percent of the GDP (2002), (for comparison, US$ 265 million in Kyrgyzstan) – The Military Balance 2003–2004 10. Defence Ministry budget: US$ 74 million (2001), US$ 46 million (2002, 2003) – The Military Balance 2003–2004

5. Per capita direct foreign investments: US$ 2.5 (2002); US$ 50 (1992–2000) (for comparison: US$ 564 in Kazakhstan, US$ 30 in Tajikistan, US$ 92 in Kyrgyzstan, US$ 176 in Turkmenistan) – Economist Intelligence Unit 6. Economic freedom ranking: 149th position among 156 countries studied (2003) – Heritage Foundation, The Wall Street Journal

CES

Studies

2. Per capita GDP: 340 US$ (2003) (240 in Tajikistan, 345 in Kyrgyzstan, 1970 in Kazakhstan) – Economist Intelligence Unit

7. Corruption index: 68th position among 102 countries studied (2002), (for comparison, Kazakhstan is in the 88th position) – Transparency International

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

1. GDP growth in successive years: 4.1 percent (1999), 4.0 percent (2000), 4.5 percent (2001), 4,2 percent (2002), 4.0 percent (2003) – official government data; 3.2 percent (2002), 0.3 percent (2003) – data of the IMF

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

Uzbekistan is one of the seven CIS countries with the lowest revenue (the remaining six include Armenia, Azerbaijan, Georgia, Moldova, Kyrgyzstan and Tajikistan). Turkmenistan is not included in this list because insufficient data is available. Among those seven countries, Uzbekistan reported the lowest GDP growth between 1998 and 2003, i.e. 2.7 percent (3.6 percent in Kyrgyzstan, 7.1 percent in Tajikistan), and also in 2003: 0.3 percent; in: IMF, World Economic Outlook, 2003. It should be noted that GDP figures usually quoted by the government of Uzbekistan are higher. 2 The term “clan” in Uzbekistan refers to people coming from the same region rather than people who are related. There are five major clans in Uzbekistan, namely the Khorezm, Surkhandarya – Qashqadarya, Samarqand, Tashkent and Ferghana clans; the latter three top the clan hierarchy. 3 According to the World Bank report published in mid 2003, more than 1/4 of the population of Uzbekistan live in poverty, and 1/3 of them fall below poverty line. 4 In early July this year, president Islam Karimov signed a regulation providing for a 30-percent rise of salaries in the public sector (the minimum monthly salary will rise to 6530 sums, i.e. US$ 6.40 US$, and the minimum old age pension to 12920 soms, i.e. approx. US$ 12.80 as of 1st August). 5 According to unofficial sources, 500 to 700 thousand people leave to seek employment each year; in: “Central Asia: A Last Chance for Change”, ICG Asia Briefing Paper, 29th April 2003, www.crisisweb.org 6 According to official data, 12 thousand in 2000 and 24.6 thousand in 200, in: Kazakhstan: The 2003 Statistical Yearbook. Real figures are presumably several times higher because a massive majority of those stays are illegal. 7 In 2003 and 2004 reports appeared on a growing number of women from Uzbekistan who work as prostitutes, e.g. in the largest city of southern Kyrgyzstan – Osh, in: www.iwpr.net 8 Due to objective geographic and climate difficulties, farmers are dependent on the local state structures for technical assistance including permanent and regular supply of water. 9 E.g. as the centre controls cotton revenues, local officials make up for lost revenue at the expense of the local people, for example by demanding higher bribes. 10 Presently the cotton sector is controlled by Elyor Ganiyev who heads the Agency for Foreign Economic Relations. 11 There are three kinds of agricultural farms in Uzbekistan: sherkat (a contemporary version of the Soviet kolkhoz), large private farms, and dehkon (small vegetable plots whose produce is sold in bazaars). The main crops grown in the former two types include cotton and grain – the sherkat and large private farms are the principal instrumental in the implementation of the state’s agricultural policy, since only in the small plots are farmers free to decide what to grow, in: “Uzbekistan’s Reform Program: Myth or Reality?”, in: www. crisisweb.org, 18th February 2003. 12 Companies procuring raw cotton are controlled by the government and the state-owned monopoly Uzkhlopkoprom procures 98.7 percent of the production volume. 13 Figures quoted on 13th February 2004 by the State Statistics Committee of Uzbekistan.

CES

14 Interestingly, the Andijan district that tops the ranking of

cotton producers and achieves the production targets saw the fewest changes in the hokim’s office between 1993–2002, in: Alisher Ilkhamov, “The Limits of Centralization. Regional Challenges in Uzbekistan”, p. 170, in: The Transformation of Central Asia. States and Societies from Soviet Rule to Independence, ed. Paulina Jones Luong, Cornell University Press, New York 2004, p. 159–181. 15 Amro Bank is the only foreign bank that has a branch in Uzbekistan. 16 Banking secrecy is not kept, and banks readily provide information on the operations in their customers’ accounts to the state authorities. 17 Under cover of different activities, specialist companies provide bank withdrawal services and collect commission on cash withdrawals from the banks. This is why non-cash money is cheaper. 18 Bank officers profit from reinforcing this corruption-generating system. 19 Delays in the payment of salaries and benefits occur from time to time. Recently, this provoked a growing number of strikes and demonstrations (e.g. workers of the refinery and chemical plants in Ferghana protested in August 2003, followed by old age and disability pensioners in Andijan in January 2004, and in December 2003, attorneys went on strike to protest against too low salaries). 20 They were allowed to purchase foreign currency at the state-defined rate, which is lower than in the black market, and then resold it in the black market cashing in profits on the exchange rate difference. 21 It should be remembered that the economic policies of Uzbekistan are largely run by people from the post-communist nomenklatura with limited qualifications in economy, and the administrative apparatus that implements the economic policy is also unprepared to act in market economy conditions. The bureaucracy in Uzbekistan saw the smallest degree of personnel change among all Central Asian countries, in: “The Failure of Reform in Uzbekistan: Ways Forward for the International Community”, www.crisisweb. org, 11th March 2004. 22 In 2001, such establishment employed half of all employed people in Uzbekistan. Data provided by the World Bank; in: “Political Obstacles to Economic Reform in Uzbekistan, Kyrgyzstan and Tajikistan. Strategies to Move Ahead", Pauline Jones Luong, www.cis-7.org, January 2003. 23 It is difficult to estimate the amount of direct and indirect expenses to this end. Uzbekistan was forced to subsidise its large enterprises also from foreign loans. 24 Corruption is high, though its level is similar to other countries in the region. In the Transparency International Corruption Perceptions Index 2002, Uzbekistan is in the 68th position among 102 countries studied; www.transparency.org 25 The decree “On regulation of the import of goods to the territory of Uzbekistan by private persons” dated 6th May 2002. 26 www.ebrd.org 27 The Agreement Establishing the EBRD contains a provision on assisting reconstruction and economic develop-

Studies

CES

Studies

from US$ 1750 million to US$ 1797 million during the same period, in: “The Military Balance 2003–2004”, The International Institute for Strategic Studies, Oxford University Press, London 2003. 40 “Central Asia: The Politics of Police Reform”, 10th December 2002, www.crisisweb.org 41 Opponents of president Karimov claim that the attacks were prepared and carried out by the authorities seeking a pretext to step up the campaign against radical Islam. 42 Memorial, Spisok arestovannikh i osuzhdionnikh po politicheskim i religioznym motivam v Uzbekistanie – dekabr 1997–august 2001, Moscow 2001. 43 The authorities of Uzbekistan have long denied the use of torture in prisons, even though the use of torture in Uzbekistan had been widely reported long before the official admission in Brussels (27th January 2003) by the foreign minister Sodiq Safoyev that torture does take place but not on a systemic basis. During his speech at the EBRD session in Tashkent on 4th – 5th May 2003 president Karimov did not even mention torture, contrary to the Western visitor’s expectations. 44 “Uzbekistan: The Key to Success in Central Asia”, Lorne W. Craner, Assistant Secretary of the US Department of State Bureau for Democracy, Human Rights and Labor, 15 June 2004, http://www.house.gov./international_relations/108/ cra061504.htm 45 Following the intervention of Western organisations, the media and the British ambassador, the imprisonment sentence was replaced with a fine. 46 The author was surprised at the outrage and openness of people criticising the authorities’ doings – the public is much more openly angry than it was in the autumn of 2002. 47 In an effort to create an appearance of political pluralism, it is usually the authorities who inspire the formation of new parties. The task of legally operating parties including Adolat (Justice), Milli Tiklanish (National Revival), Fidokorlar (Patriots), and the Party of Farmers and Entrepreneurs, is to mobilise certain social and professional groups. They hardly succeed as the society refused to be involved in a political farce: people interviewed for this paper were frequently unable to name parties existing in Uzbekistan, let alone their programmes. The Party of Free Farmers (Ozod Dehqon Partiasi) is a real opposition formation. It is involved in large-scale propaganda activities, but has not been able to obtain a registration. 48 They were banned back in the first half of the 1990s and their leaders forced to leave the country. Abdurahim Pulat, the leader of Birlik, lives in the US, and Muhammad Solih who heads Erk in Norway. Muhammad Solih (persona non grata in Uzbekistan) is accused by the authorities of links to terror organisations and involvement in the preparation and carrying out of the bomb attacks in February 1999 49 For example, president Karimov’s statement of 4th April 2002 in which he said he was ready to meet the émigré activists provided they abandoned their ambition to forcefully abolish the system. 50 Especially Human Rights Watch, Freedom House, and Open Society Institute of George Soros.

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

ment in those countries that work towards implementing democracy, pluralism and market economy. 28 Presently, annual commitment of the ADB in Uzbekistan amounts to approx. US$ 150 million, www.adb.org. 29 Net direct foreign investments. Data of the EBRD. There is a clear discrepancy between this figure and official data: the amount quoted by the Uzbek government for the same year is US$ 650 million. 30 In the period from independence to the end of 2000, per capita investments amounted to US$ 37, i.e. were slightly higher than in Tajikistan (US$ 30), in: www.eiu.com 31 BEEPS research (Business Environment and Enterprise Performance Surveys) carried out by the EBRD and the World Bank in 1999 and 2002, in : Franklin Steves, Samuel Fankhauser, Alan Rousso, “The Business Environment in the CIS-7 Countries”, February 2004, www.cis-7.org. 32 The German economic mission closed down after working in Uzbekistan for 10 years. Trade exchange between the two countries dropped from EUR 500 million in 1997 to EUR 225 million in 2003 Source: “Are German business withdrawing from Uzbekistan?”, InoSMI.ru, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 29.06.2004. 33 Uzbekistan Country Brief 2003, www.worldbank.org. 34 Even within the Samarqand clan, loyalty to president Karimov should not be taken for granted. In the past it was noted that the clans present leader Ismail Jurabekov was prone to challenge Karimov. 35 According to experts Shavkat Mirziyayev may not succeed Islam Karimov as president. 36 There were a lot of questions about the terror attacks of late March and early April this year. In May 2004 it was frequently claimed that they could have been carried out only with the knowledge and approval of the security apparatus whose members were either directly responsible or had given a discreet consent. The general public in Uzbekistan believes that it is possible to buy people ready to carry out suicide attacks in return for a compensation paid to the bomber’s family. In unofficial conversations, even security officers admitted that the society’s financial situation is so poor that people may indeed be willing to carry out an attacks for money. Based on interviews performed by CES staff Uzbekistan in May 2004. 37 Tajiks account for approx. 5 percent of the population of Uzbekistan. Most of them live in Bukhara and Samarqand, the historic centres of Tajik culture and statehood. 38 On 4th September 2003, the Tojikiston daily published in Tajikistan publicised an appeal of Tajiks from Samarkand calling for the barriers to educational and cultural development of Tajiks in Uzbekistan be removed. The authors requested the Tajik president Emomali Rahmonov’s assistance in this matter. The situation of Uzbek Tajiks resettled in 2000 from the area near the Tajik border to inner Uzbekistan is dramatic after they have been moved to the infertile areas near Sherabad. 39 The Ministry of Defence budget decreased by US$ 28 million (from US$ 74 million to US$ 46 million) between 2001– –2002 and the duration of military service was reduced from 18 to 12 months. However, security spending (a category that includes the Ministry of Defence budget) increased

Uzbekistan: the major source of instability in Central Asia?

On 14th April, the Ministry of Justice refused to extend the permit for the Open Society Institute, an organisation that had spent US$ 22 million on various programmes in Uzbekistan since 1996 and managed a portion of American aid to the country (e.g. as part of USAID). 52 For a long time the public was unaware that the authorities had made the Khanabad base available to the Americans. 53 In August the Defence Ministry notified editors that they were required to send all articles on security, military and similar matters to the Ministry for “consultation”. 54 For example, in February and March 2003 three journalists were arrested, and one of them was imprisoned for alleged links to Hizb ut-Tahrir; the Milli Talim (National Education) paper affiliated to the Ministry of Education was closed down for “grammar errors”, and another – Adolat (Justice) was suspended; in: “Uzbekistan: Rights Groups Say Press Crackdown Under Way”, www.rferl.org, 6th March 2003. 55 It is easy for the authorities to control Internet users in Uzbekistan who numbered only 310 thousand in 2003. 56 The police also resort to provocation. Internet cafe staff members may be held accountable if the police catch them tolerating users visiting the banned websites, www.forum18.org 57 Under Article 8 of the Law on religion, any citizen with "adequate education" may be a religious leader. This means that the authorities only approve those who have completed the madrassas (Muslim schools) strictly controlled by the state, and successfully passed the exams in which state officials are among the examination boards. 58 Because of its territorial character and the importance of the worship of local saints, popular Islam is not susceptible to external influence and the believers show little interest in Muslim literature published abroad. 59 This includes systematic renovation of places related to the Sufis (the completely overhauled religious complex near Bukhara which is related to Bahauddin Naqshbandi, the founder of the Naqshbandiyya brotherhood, is enormously impressive), as well as cooperation with the Islamic Supreme Council of America, a organisation of the Naqshbandiyya brotherhood supporters in the US which was invited to act as observers during the 2000 presidential elections. 60 According to conservative estimates, Hizb ut-Tahrir may have 15–20 thousand members in Central Asia and at least as many supporters. A massive majority of them act in Uzbekistan, and the organisation is growing in numbers. According to unconfirmed information, Hizb ut-Tahrir supporters are found among the medium level administration officials. 61 After several warnings that assistance to Uzbekistan would be limited if the human rights situation did not improve, on 13th July the Department of State communicated that US$ 18 million worth of assistance had been suspended. 62 Turkmenistan should be regarded as a totalitarian state. 63 People interviewed in Uzbekistan estimate that approx. 80 percent of the society are opposed to the policy of the authorities who verbally supported the US operation in Iraq. It is believed that the real motives behind the US inter-

CES

vention are to reinforce its dominance in the world and to control Iraqi oil. Based on interviews by Centre for Eastern Studies staff, Uzbekistan, May 2004.

Studies

[PDF] Prace OSW / CES Studies. Kazachstan: regionalny przyk ad sukcesu Kazakhstan: the regional success story OSW - Free Download PDF (2024)

References